„To improve is to change; to be perfect is to change often.” – Winston Churchill

Świętująca w lipcu 2021 roku swoje stulecie powstania Komunistyczna Partia Chin jest jedną z najbardziej tajemniczych i zarazem efektywnych organizacji politycznych we współczesnym zdemokratyzowanym świecie. Bezprecedensowy wzrost Chin na arenie globalnej w ostatnich dekadach, który legitymizuje absolutną władzę Partii, stał się faktem. W miarę dalszego rozprzestrzeniania się wpływów Państwa Środka KPCh będzie wymagała większej uwagi. Wynika to z prostego faktu, że dzisiejsze Chiny to w  istocie Partia, w pełnym tego słowa znaczeniu.

Stuletnia odyseja ojców sukcesu KPCh

Skromne początki Komunistycznej Partii Chin (KPCh/Partia), założonej 23 lipca 1921 roku na spotkaniu z udziałem zaledwie 13 chińczyków i 2 agentów sowieckiego Kominternu, nie mogły zapowiadać olbrzymiego sukcesu. Jednakże, w zaledwie 28 pełnych dramatycznych zwrotów akcji lat ilość jej członków wzrosła z 57 do 4 milionów, a kontrola nad państwem stała się absolutna^[1]. Początkowo historia komunistów charakteryzowała się w dużej mierze walką o przetrwanie i działalnością na prowincjach. W pierwszej połowie lat 20, głównie za sprawą osoby Sun Yat-Sena i woli Moskwy, wytworzyła się współpraca pomiędzy nacjonalistami z Kuomintangu (KMT), a  komunistami. Nietypowy sojusz łączył obie strony w opozycji przeciwko watażkom, wykorzystującym chaos spowodowany fragmentaryzacją państwa. W 1925 roku po śmierci uważanego do dzisiaj za „ojca nowoczesnych Chin”^[2] Sun Yat-Sena do głosu w  KMT doszły skrajne frakcje, co w rezultacie doprowadziło do pogorszenia wzajemnych relacji i wybuchu „białego terroru”, będącego pierwszym kryzysem egzystencjalnym w historii KPCh. Drugim wydarzeniem, które mogło przedwcześnie zakończyć projekt chińskich komunistów, był epizod z 1934 roku zwany „długim marszem. W tym niepewnym okresie, członkowie Partii zmuszeni byli uciekać na północne prowincje, a ich wpływy wydatnie spadły. Najważniejszym skutkiem tego kryzysu było znaczne uszczuplenie szeregów KPCh, zarówno z powodu zbrojnych działań nacjonalistów, jak i dobrowolnych decyzji zastraszonych komunistów. Badacz historii Państwa Środka Tony Saich stwierdził, że głównym motywem funkcjonowania Partii, aż do zwycięstwa w wojnie domowej w 1949 roku była nieustanna walka i opór wobec niezliczonych przeciwności losu^[3]. Nie da się ukryć, że tożsamość KPCh i jej struktura w istotnej mierze wykształciła się wskutek tych ekstremalnych wydarzeń.

Po proklamacji Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) w 1949 roku nastąpiła transformacja z partii rewolucyjnej na partię rządzącą. W końcu, po „stuleciu narodowego poniżenia” (bainian guochi), cytując Mao Zedonga „Chiny wstały z kolan”. Postać pierwszego przywódcy ChRL zasługuje na więcej uwagi, głównie ze względu na jego silne i utrzymujące się do dnia dzisiejszego oddziaływanie na chińskie elity. Zaczytany od najmłodszych lat w klasycznej chińskiej literaturze Mao Zedong swoją działalność jako aktywista polityczny rozpoczął w ramach Ruchu 4 Maja, który powstał w trakcie protestów w 1919 roku będących pokłosiem niekorzystnego dla Chin dyktatu wersalskiego. Po objęciu władzy wizją Mao stało się odrzucenie tradycyjnych chińskich wartości na rzecz utrzymania nieustannego ferworu rewolucji. W O Chinach Henry Kissinger nazwał ChRL pod jego rządami jako „państwo będące w ciągłym kryzysie i to na osobiste życzenie władcy^[4]. „Ojciec czerwonej rewolucji” postrzegał naród jako atom, którego wybuch miał pomóc osiągnąć Chinom wielkość. „Wielka harmonia” mogła być osiągnięta wyłącznie poprzez niekończącą się walkę i bolesny proces zmian. W te założenia dobrze wpisuje się jeden z najtragiczniejszych epizodów w historii ChRL, czyli Wielki Skok i będąca jego wynikiem klęska głodu, która pochłonęła życia dziesiątek milionów osób. Odrealnione cele, zakładające nagłe podwojenie produkcji stali świadczyły o innej obsesji Mao, a więc nieodpartej potrzebie doganiania zachodu. W  latach 50 XX wieku Chiny odpowiadały za jedynie 5% światowego PKB, a przed „stuleciem upokorzenia” i wojnami opiumowymi udział ten wynosił 1/3 globalnej produkcji^[5].

Inne wartości, które wyznawał Mao, jak walka klasowa czy bezwzględna rywalizacja z przeciwnikami politycznymi uwydatniły się podczas zapoczątkowanej w  1966 roku rewolucji kulturalnej. W trakcie tego okresu ideologicznego szaleństwa załamał się system szkolnictwa, a także podjęto aktywną walkę przeciwko chińskiej kulturze i tradycjom. Złożona ze studentów Czerwona Gwardia dopuszczała się zniszczeń obiektów historycznych związanych z konfucjanizmem. Popularne stało się w tym okresie hasło porównujące szkodliwość religii do opium, którego szkodliwy wpływ był w Państwie Środka doskonale znany. Henry Kissinger określił Wielki Skok i  rewolucję kulturalną jako dwa wydarzenia, które totalnie zreorganizowały kolejno strukturę gospodarczą, jak i społeczną Chin^[6]. Era M. Zedonga wielkiego idealisty, poety i despoty, który rządził niczym cesarz, przyniosła Chińczykom niezliczoną ilość cierpień, co było pokłosiem wiary Mao w to, że naród chiński może osiągnąć sukces jedynie poprzez ciągłe wzburzenie. Dwuznaczność jego panowania dobrze określił David Shambuagh, stwierdzając, że „największym sukcesem ojca rewolucji było zjednoczenie narodu, a największą porażką zniszczenie go”^[7].

Śmierć Mao w 1976 roku była bez dwóch zdań momentem przełomowym w  historii ChRL. Wybrany na jego następcę Hua Guofeng, został szybko zrzucony z  piedestału przez Deng Xiaopinga, którego reformy miały zmienić Chiny nie do poznania. W następstwie spadku poparcia dla Mao po klęsce głodu, Deng, który wyrósł na głównego rywala politycznego został zesłany na prowincję, gdzie przydzielono go do pracy w fabryce traktorów. Jego sprawne i szybkie przejęcie władzy po powrocie do Pekinu wiązało się w dużej mierze z wypracowanej na przestrzeni lat sieci kontaktów (guanxi). Najlepszym streszczeniem jego rządów jest przywołanie myśli i koncepcji, którymi się kierował. „Kroczyć przez rzekę, dotykając stopy kamieniami”; „Szukać prawdy w faktach”; „Ukryj swoją siłę, czekaj na właściwy moment” to sentencje, które nakreślały działania Denga. Racjonalizm, roztropność i gradualizm w działaniach wyróżniały go na tle despotycznego poprzednika. Należy zaznaczyć, że poza liberalizacją gospodarczą, to właśnie z inicjatywy Denga wprowadzono limity kadencji, mające zapobiec pojawieniu się „syndromu cesarza”, który charakteryzował erę Mao Zedonga.

Pomimo swojego poparcia dla reform gospodarczych Deng Xiaoping nie uważał, aby zachodni liberalny i demokratyczny ustrój sprawdził się w Państwie Środka. Szczególnie krytycznie odnosił się do trójpodziału władzy, który w jego opinii jedynie spowalniał wprowadzanie reform. Społeczne niepokoje (luan) przepełniały go obawą i  strachem, co może tłumaczyć zdecydowane działanie pod koniec lat 80 i brutalne potraktowanie protestujących na Placu Tiananmen. Deng uważał, że stabilność wewnętrzna i legitymizacja Partii zależy w znacznej mierze od dobrobytu obywateli. To właśnie w czasie jego panowania wytworzył się nazwany przez Bogdana Góralczyka „kult mamony” i ciągła pogoń za pieniędzmi^[8]. Pomimo wielu negatywnych skutków tego fenomenu, jak rozpowszechnienie się korupcji czy rosnące nierówności ekonomiczne, liberalizacja ekonomiczna pozwoliła milionom osób wydostać się ze skrajnego ubóstwa. Przełomowym wydarzeniem w erze Denga, które definiuje Partię po dzień dzisiejszy było wprowadzenie w 1982 r. koncepcji „socjalizmu z chińską charakterystyką”. Było to pomysłowe rozwiązanie problemu, który wynikał z rosnących sprzeczności pomiędzy ideologią marksizmu a faktycznymi działaniami rządzących.

Momentem zwrotnym dla KPCh był upadek Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR) i rozpad ZSRR. Deng Xiaoping, nazywając Michaiła Gorbaczowa idiotą, podkreślił jego nieumiejętne zarządzanie kryzysem i wprowadzenie refom politycznych przed liberalizacją gospodarczą. Można jedynie wyobrazić sobie przerażenie Denga na wieść o wydarzeniach z 1991 roku, który jeszcze w latach 50 mówił, że „ZSRR dziś, to my jutro”^[9]. Upadek ZSRR i płynące z niego lekcje wpływały na działania wszystkich następnych przywódców KPCh, stanowiąc istotną lekcję, jak nie zarządzać komunistycznym państwem. Należy zgodzić się z opinią Michała Bogusza, który uważa, że KPZR w istocie od zawsze była punktem odniesienia dla Pekinu^[10]. Na samym początku, aż do ochłodzenia relacji w latach 60 była swojego rodzaju drogowskazem, a potem, szczególnie w swoim schyłkowym momencie wzorcem, którego za wszelką cenę należy unikać. Jamil Anderlini w artykule w Financial Times porównuje znaczenie rozpadu ZSRR dla KPCh, z wpływem rewolucji francuskiej na rosyjskich Romanowów^[11]. Autor trafnie zauważa, że szok spowodowany upadkiem KZPR w decydujący sposób przyczynił się do konserwatywnego zwrotu Partii w  kolejnych dekadach.

Nie ulega wątpliwości, że przywódcy KPCh, którzy nadeszli po erze Mao i Denga nie zapisali się w annałach ChRL tak wyraźnie jak ich poprzednicy. Jednakże każdy z  nich stanął przed wyzwaniem zarządzania chińskim otwarciem na świat w  dynamicznie zmieniających się realiach. Jiang Zemin, wraz ze swoim drugim premierem Zhu Rongjim (1998-2003), nazywanym „carem chińskiej gospodarki” wprowadzili Państwo Środka w erę globalizacji, pozycjonując tym samym Chiny jako przyszłą potęgę gospodarczą^[12]. To właśnie podczas kadencji Zhu Rongjiego ChRL stała się „światową taśmą produkcyjną”^[13]. Warte odnotowania jest wstąpienie Chin do WTO w 2001 roku, które stanowi istotną cezurę w opowieści o sukcesie Państwa Środka^[14].

Zatrważające tempo wzrostu uwydatniło wspomniane wcześniej patologie, jak korupcja czy nierówności społeczne. Przyrost bogaczy spowodował zmianę w  założeniach KPCh i wprowadzenie „Teorii 3 reprezentacji”, która w praktyce otwierała drzwi do Partii największym beneficjentom transformacji gospodarczej. Wyzwanie, jakie pojawiło się przed decydentami dobrze oddaje cytat jednego z  technokratów ery Jiang Zemina, Cao Siyuana: „Zbyt daleko idące reformy to groźba zawieruchy, a brak reform to ryzyko stagnacji i tym samym utraty władzy”^[15].

Inną cechą panowania władców 3 generacji był wzrost roli konfucjanizmu i  nacjonalizmu. Podkreślając dorobek cywilizacyjny Chin starano się pobudzić poczucie narodowej dumy. Wydarzeniem, które nasiliło nastroje nacjonalistyczne było przypadkowe, ale tragiczne w skutkach amerykańskie zbombardowanie chińskiej ambasady w Belgradzie^[16]. „Mamonizm” i gorączka pieniądza uświadomiła ówczesnych przywódców, że żar komunizmu powoli zaczął się wypalać, a próżnia ideologiczna, która powstała po wydarzeniach na Placu Tiananmen może zostać wypełniona jedynie przez nacjonalizm i zezwolenie na bogacenie się. Bogdan Góralczyk podsumował to zjawisko następująco: „Totalitarnym polityczny został zastąpiony przez totalną władzę pieniądza”^[17].

Po ponad dekadzie nacechowanych sukcesami gospodarczymi rządów Jiang Zemina do władzy doszedł znacznie mniej wyrazisty Hu Jintao. Wraz ze swoim premierem Wen Jiabao stanęli przed zadaniem określenia narracji odnośnie relacji z  zagranicą. Niespotykane dotąd tempo wzrostu i potencjał gospodarczy ChRL zaczął wprawiać zachodnich przywódców, którzy nie byli przekonani co do zamiarów Pekinu w zakłopotanie,. To właśnie podczas rządów 4 pokolenia przywódców wprowadzono hasła „pokojowego wzrostu” i „naukowego rozwoju”, które miały zapewnić zagranicę o  braku złych intencji. W kontekście sytuacji wewnętrznej politycy musieli z kolei umiejętnie zarządzać nastrojami społecznymi, które z powodu rosnących nierówności dochodowych, nepotyzmu i ostentacyjności bogaczy były dalekie od stabilnych. Koncepcja „harmonijnego społeczeństwa i rozwoju” miała w teorii pozwolić na bardziej sprawiedliwy i zrównoważony wzrost. W praktyce nie przyniosła ona jednak wymiernych owoców.

W latach 2007-2009 doszło do krachu na amerykańskiej giełdzie i wybuchu największego kryzysu gospodarczego od 1929 roku. W następstwie tego wydarzenia relatywny potencjał gospodarczy Chin zaczął zwiększać się w bezprecedensowym tempie, co w połączeniu z końcem „końca historii” i jednobiegunowej chwili zmieniło optykę Pekinu. Kryzys finansowy miał umocnić przywódców KPCh w przeświadczeniu o wyższości chińskiego modelu rozwoju nad zachodnią neoliberalną alternatywą. To także wtedy pojawiła się niespotykana strategiczna szansa, aby Państwo Środka stało się głównym potentatem gospodarczym. Istotnie, począwszy od rządów 5 generacji przywódców, Chiny przestały ukrywać się ze swoimi ambicjami i jawnie zakomunikowały światu, że ich celem jest „wielkie narodowe odrodzenie”.

Wyjątkowa specyfika KPCh i chińskiego systemu politycznego

Nie ulega wątpliwości, że z uwagi na swoje unikalne cechy, KPCh znacząco wyróżnia się na tle powszechnych na zachodzie ugrupowań politycznych. Za pojęciem „partii” w ChRL stoi znacznie więcej, niż ma to miejsce w znanych nam demokratycznych alternatywach. Ciekawą tezę wysunęli autorzy raportu Ośrodka Studiów Wschodnich, uważając, że Partia w ChRL jest w istocie „układem nerwowym państwa”, a parlament, czyli Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych (OZPL) i chiński odpowiednik gabinetu, a więc Rada Państwowa są jedynie instytucjami fasadowymi, w pełni podlegającymi aparatowi partyjnemu^[18]. Autorzy porównują obecny reżim do ZSRR w okresie późnego stalinizmu, podkreślając rolę koncepcji marksistowskich we współczesnej strukturze państwa. Cechą charakterystyczną modelu politycznego w Chinach jest system leninowski, w którym jedna partia sprawuje władzę absolutną. Zauważalna jest również silna centralizacja procesu decyzyjnego, której stopień zmieniał się na przestrzeni historii, w zależności od preferencji rządzących. O leninowskim wymiarze systemu świadczy także zasięg oddziaływania Partii, który obejmuje nie tylko instytucje państwowe jak wojsko czy uniwersytety, ale także podmioty z sektora prywatnego. Wybitny sowietolog Stephen Kotkin uważa, że faktyczna i absolutna kontrola KPCh, obejmująca nawet 4,5 milionów organizacji dotyczy właściwie wszystkich sfer życia publicznego^[19].

Próbując zrozumieć system polityczny w ChRL, należy wspomnieć o dwóch wydarzeniach, które wyznaczają kierunek działań Partii. Odbywający się cyklicznie co 5  lat zjazd KPCh to bez dwóch zdań najważniejsze zgromadzenie, na którym podejmowane są kluczowe decyzje polityczne tworzące plan działania na kolejny okres. Co równie istotne, podczas tego wydarzenia wybierani są najważniejsi urzędnicy, zarówno do fasadowego OZPL, jak i najważniejszych struktur partyjnych, ze Stałym Komitetem na czele. Przypadające tradycyjnie na wiosnę kolejnego roku posiedzenie chińskiego parlamentu zatwierdza wszystkie ustalenia i oficjalnie wprowadza je w życie. Rada Państwowa, która w ChRL pełni odpowiednik gabinetu jest wybierana za sprawą OZPL, a jej charakter i kompetencje z uwagi na technokratyczny charakter obejmują zazwyczaj kwestie polityki gospodarczej. Należy przy tym pamiętać, że układem nerwowym tych instytucji wciąż pozostaje KPCh, która w efekcie decyduje o składzie personalnym zarówno rządu, jak i OZPL.

Pomimo faktu, że szeregi KPCh zasila ponad 95 milionów członków, zaledwie garstka z nich dysponuje siłą sprawczą i faktycznym wpływem na politykę ChRL^[20]. W  ciągłej rywalizacji o władzę, w której uczestniczą niezliczone frakcje polityczne, ma liczyć się jedynie około 3 tysięcy członków. Jeśli chodzi o władzę absolutną, można zaryzykować tezę, że 1,4 miliardowym państwem kieruje siedmioosobowy skład Stałego Komitetu Biura Politycznego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Chin, który można nazwać „epicentrum” władzy w ChRL. Charakterystyczna dla Partii jest dominacja mężczyzn, których odsetek wynosi około 70%^[21]. Źródła tej dysproporcji należy szukać nie tylko w braku równowagi płciowej, która cechuje strukturę demograficzną Chin, ale również w głęboko zakorzenionym aspekcie kulturowym. Ponadto, warto zwrócić uwagę na fakt, że coraz więcej członków to ludzie poniżej 35 roku życia, którzy w ostatnim roku stanowili niemal 25% ogółu nowoprzyjętych osób^[22]. W 2019 roku 1/3 nowych członków było studentami, których w strukturach KPCh w  sumie miało być około 2 milionów albo 5% ogółu^[23]. Dołączenie do Partii we wczesnym wieku nie jest łatwe i często od kandydatów wymaga się istotnych osiągnięć naukowych i rozwiniętych sieci kontaktów (guanxi). Sam proces rekrutacji obejmuje wieloletnie zaangażowanie jako partyjny aktywista czy złożenie oficjalnej przysięgi. Warto także odnotować, że zgodnie z wolą obecnego Sekretarza Generalnego, Xi Jinpinga w ostatnich latach ilość nowo przyjętych członków wydatnie się zmniejszyła. Obecny przywódca KPCh uważa, że to jakość, a nie ilość ma decydować o sukcesie Partii, która ma cierpieć na nadmiar „karierowiczów” pozbawionych wiary w koncepcje marksizmu-leninizmu^[24]. Z pewnością należy także zauważyć zmianę charakteru Partii, która przyspieszyła po wprowadzeniu koncepcji 3 reprezentacji Jiang Zeminga. Uznany anglosaski badacz współczesnych Chin, Richard McGregor twierdzi, że KPCh będąca niegdyś partią robotników i rolników, stała się w istocie klubem dla biznesmenów^[25].

Legitymizacja rządów w ChRL to niezwykle istotna kwestia, z uwagi na fakt, że decydenci nie są wybierani w demokratycznych wyborach. Stabilność społeczna i brak kontestacji absolutnej władzy Partii to korzyść, jaką uzyskuje KPCh w ramach kontraktu społecznego, w którym gwarantuje ona rozwój i dobrobyt gospodarczy. Na pozycję Partii z pewnością wpływają także względy kulturowe i cywilizacyjne, które w  przypadku Państwa Środka są sui generis. Aprobata Chińczyków dla silnego państwa czy hierarchicznego porządku rzeczy w połączeniu z obawą przed chaosem wewnętrznym zwiększa wiarygodność KPCh. Ostry sprzeciw wobec ruchów separatystycznych wykazywany przez Pekin i pobudzanie patriotyzmu również przyczyniają się do wzrostu poparcia dla elit politycznych. Nie da się ukryć, że legitymacja Partii i jej umocowanie zmieniało się na przestrzeni lat, co sprawia, że głównym zadaniem rządzących jest ciągła obserwacja nastrojów społecznych. Dla reżimu autokratycznego jest to sprawa najwyższej wagi, która może zadecydować o  jego politycznym przetrwaniu.

Niezmienność władzy KPCh, której panowanie trwa już 72 lata, jest pochodną wielu czynników. Jedną z cech, która z pewnością pomogła odnieść ten polityczny sukces to bezwzględność przywódców^[26]. Argumentem na poparcie tej tezy jest reakcja Pekinu na protesty studenckie w 1989 roku. Pomimo fali krytyki ze strony zachodu jaka spadła na chińskich decydentów, „pokaz siły” na Placu Tiananmen dowiódł, że elity nie wstrzymają się przed niczym, kiedy stawką jest zachowanie władzy. Los ZSRR, który w  kluczowym momencie wstrzymał się przed podobnymi działaniami jest w szeregach KPCh zbyt dobrze znany. Wydaje się jednak, że aspektem decydującym o wieloletnim panowaniu Partii była elastyczność ideologiczna reżimu i jego zdolność do adaptacji. (Gaige kaifang), czyli okres reform i otwarcia zapoczątkowany pod koniec lat 70 był dowodem na plastyczność Partii, która już coraz bardziej tylko z nazwy określała się jako „komunistyczna”. W Rethinking China’s Politics Joseph Fewsmith stawia tezę, że długowieczność Partii wywodzi się w dużej mierze z jej zdolności do manipulacji i  łamania zasad^[27]. Pozostaje zadać pytanie czy nie jest to nieodłączny element sukcesu politycznego w każdym reżimie autokratycznym. Inny ekspert, Kerry Brown określił Partię jako wijące się i nieprzerwanie zmieniające swoją formę ciało, które na początku przybrało postać okrucieństw Mao, żeby potem przekształcić się w uosobienie reform Denga, które stały w sprzeczności z komunistyczną ideologią^[28]. Patrząc na skalę i  częstotliwość kryzysów, które dotykały KPCh, sukces o jakim można mówić, patrząc na dzisiejszą ChRL, nigdy nie był zagwarantowany i nieunikniony. Odporność na te tragiczne wydarzenia i umiejętność wychodzenia z nich silniejszym, w połączeniu z  elastycznością reżimu pozwoliła na scementowanie władzy i ostateczne przejęcie kontroli nad wszystkimi sferami życia publicznego.

Twierdzenie, że Chiny należy traktować jako „cywilizację ubraną w szaty państwa”, nabrało trakcji w latach 90, kiedy to hasła i wartości tożsame z filozofią konfucjanizmu zaczęły znajdować coraz częstsze zastosowanie wśród decydentów. Szkoła filozoficzna konfucjanizmu podkreśla takie wartości jak kolektywne przywództwo czy szacunek wobec władcy. Fakt, że bunt przeciwko przywódcy jest postrzegany jako najgorsze możliwe wykroczenie z pewnością skłonił liderów KPCh do adaptacji nauk Konfucjusza. Można stwierdzić, że w erze Mao Zedonga walczono z  filozofią Konfucjusza w celu przeprowadzenia rewolucji, a współcześnie promując te wartości, robi się wszystko, aby jej uniknąć^[29]. Innym istotnym składnikiem chińskiego modelu, który współgra z założeniami konfucjanizmu, jest legalizm i surowe sankcje prawne zapewniające względną stabilność wewnętrzną.

Kolejnym, niezwykle istotnym elementem świadczącym o wyjątkowości „socjalizmu o chińskiej charakterystyce” jest marksizm-leninizm i jego niesłabnące zastosowanie w strukturach KPCh. Ideologia ta pomaga zachować spoistość wewnątrz Partii poprzez indoktrynację członków, która zaczyna się już w okresie studiów. Założenia marksizmu-leninizmu w połączeniu z wyjątkową charakterystyką aktualnego przywódcy tworzą pewnego rodzaju wzorzec postępowania dla całej KPCh^[30]. Wywodząca się z modelu leninowskiego potrzeba reedukacji w celu kształtowania myśli i poglądów elit ma pomóc w konsolidacji władzy i podporządkowaniu sobie członków Partii, a przez to także całego społeczeństwa.

Instrumentalne, od początku ery Deng Xiaopinga wydaje się być znaczenie merytokracji, czyli władzy w rękach kompetentnych urzędników. Decydenci w Pekinie często nawiązują do sukcesu Singapuru, który w pewnym sensie stał się wzorcem dla współczesnych przywódców KPCh dążących do ustanowienia technokratycznych rządów w symbiozie z siłami rynkowymi.

Opinie ekspertów odnośnie wyjątkowego modelu rozwoju Chin, jak i  specyficznego podejścia do socjalizmu są zróżnicowane i często niejednoznaczne. Co istotne, jak zauważa były współpracownik Baracka Obamy i ekspert ds. Chin Ryan Hass przy próbie obiektywnej analizy należy być ostrożnym, gdyż „systemy autokratyczne są niezwykle przekonujące w prezentowaniu swoich zalet, przy jednoczesnym ukrywaniu rażących słabości”^[31]. Zwolennicy chińskiego modelu wskazują, że w ustrojach demokratycznych, gdzie masy odpowiadają za wybór decydentów, efektywność rządów jest znacznie niższa. Kolejną istotną wadą zachodnich liberalnych systemów jest istota cyklu elektoralnego i jego wydatny wpływ na decyzje rządzących. Problem ten w  obrazowy sposób przedstawił były tłumacz Denga, Victor Gao: „Biden says America is back, but Trump could be back in four years, right?”^[32]. Pekiński profesor David Wang wskazuje, że system oparty na silnym przywództwie gwarantuje większą efektywność w porównaniu z ustrojami demokratycznymi, gdzie „każdy obywatel ma prawo do opinii, przez co nic realnie nie jest wprowadzane w życie”^[33]. Niektórzy badacze podkreślają także fakt, że decydenci w Pekinie, w odróżnieniu od przywódców w  demokracjach nie oceniają sytuacji binarnie, próbując łączyć pozornie sprzeczne koncepcje^[34]. O wyższości chińskiej wersji socjalizmu są przekonane także partyjne dzienniki, na czele z wydawanym od 1948 roku Renmin Ribao (Dziennik Ludowy). Publikowanie w nich artykuły jasno wskazują na problemy i niepokoje społeczne panujące w Stanach Zjednoczonych, takie jak rosnąca polaryzacja polityczna czy protesty i zamieszki w ramach ruchu Black Lives Matter. Najzagorzalsi propagatorzy zachodniego stylu życia sądzą, że w miarę rozwoju ekonomicznego ChRL i poszerzania się klasy średniej w dłuższej perspektywie bogacące się społeczeństwo w Chinach będzie dążyło do uzyskania swobód obywatelskich i demokratyzacji sceny politycznej. W jednym z artykułów w Foreign Affairs Orville Schell jednoznacznie stwierdza, że bez tych wartości bogacący się Chińczycy nie osiągną pełni satysfakcji z życia^[35].

Z pewnością, to na co trzeba zwrócić uwagę przy ocenie działań chińskich elit to ich zdolność do długofalowego myślenia i umiejętność mobilizacji całego narodu w celu osiągnięcia przewagi nad adwersarzami. Dobrym przykładem na poparcie tej tezy jest szeroko zakrojona współpraca sektora prywatnego z przemysłem zbrojeniowym, co zachodni eksperci określają jako „militarno-cywilną fuzję^[36]. Były doradca Donalda Trumpa, Matt Pottinger jest zdania, że to właśnie KPCh udoskonaliła sztukę „politycznej wojny”, którą zapoczątkował Związek Radziecki^[37].

W 1982 roku Ronald Reagan, odnosząc się do brytyjskiego parlamentu, przyznał, że marksizm-leninizm nieuchronnie odejdzie do historii^[38]. Poszczególni liderzy wolnego świata byli przeświadczeni o tym, że zachodni model zbudowany na demokratycznych instytucjach w starciu z autokratycznymi alternatywami jest skazany na sukces. W  następnych dekadach, a szczególnie po krachu na amerykańskiej giełdzie ta opinia zaczęła tracić na znaczeniu. Wydaje się, że KPCh wyznaczając swój własny kurs, przeobraziła Chiny w empiryczny eksperyment, który ma dowieść czy wyjątkowy, ale mocno autorytarny system okaże się skuteczniejszy od liberalnych demokracji zachodnich. Nie da się ukryć, że marksizm-leninizm, wraz z innymi kluczowymi elementami „socjalizmu o chińskiej specyfice”, jak filozofia konfucjanizmu, nacjonalizm i liberalizacja gospodarcza stanowią wyjątkową i niepowtarzalną mieszankę składników, które do tej pory wspólnie tworzyły unikalny przepis na sukces.

„Myśli Xi”. Dokąd zmierzają współczesne Chiny?

„Communists should have character, integrity, and courage so that we’ll never be taken in by fallacies, never tremble in the face of danger, and never be spineless cowards.” – Xi Jinping, wrzesień 2021^[39].

W 2012 roku za sprawą nowego Sekretarza Generalnego Xi Jinpinga KPCh weszła w nową erę, wyznaczając tym samym Chinom wyraźnie ambitniejszą rolę. Myśli przewodnie Xi, na które natknąć można się już nie tylko na łamach Dziennika Ludowego, czy podczas partyjnych uroczystości, ale także w aplikacjach mobilnych i  teleturniejach stały się wzorcem postępowania, zarówno dla członków KPCh, jak i  zwykłych obywateli. Koncepcja „wielkiego narodowego renesansu” i „chińskiego marzenia”, mająca przynieść współczesnym komunistycznym Chinom wielkość i  dobrobyt to najważniejszy cel 5 generacji przywódców KPCh. Nie ulega wątpliwości, że to Xi, począwszy od swojego wystąpienia w listopadzie 2012 roku, był najgłośniejszym politykiem, który lansował tę ideę. Nie był on jednak bynajmniej pierwszym. Pragnieniem odrodzenia chińskiego narodu po dekadach upokorzeń kierował się już Sun Yat-Sen, który wierzył, że państwo powinno kierować się osiągnięciem siły i bogactwa. Jego retorykę przejęli właściwie wszyscy liderzy ChRL. Jiang Zemin czy Hu Jintao otwarcie poruszali kwestię „wielkiego narodowego odrodzenia”, które zgodnie z założeniami XIII zjazdu KPCh z 1987 roku ma zostać osiągnięte w 2049 roku^[40]. Znacznie bardziej asertywne i ambitne podejście w tym kontekście zostało zasygnalizowane jednak dopiero przez Xi Jinpinga.

Aby jak najpełniej zrozumieć współczesne Chiny, które są w istocie lustrzanym odbiciem KPCh pod rządami aktualnego przywódcy, należy pochylić się nad osobą Xi Jinpinga. Urodzony w 1953 roku jako syn komunisty i prawej ręki Mao Zedonga, Xi swój najcięższy okres przeżył podczas siedmioletniego zesłania w celu „reedukacji” w trakcie rewolucji kulturalnej. Wymagająca praca fizyczna, która brutalnie przerwała naukę w  szkole, ukształtowała charakter nastoletniego Xi. Już za swoich rządów, w ramach częstych wizyt w rolniczych rejonach kraju Xi często wraca do tego epizodu, podkreślając więź, jaką udało mu się wówczas wytworzyć z ludźmi z prowincji, nazywając siebie „synem żółtej ziemi”^[41]. Nie da się ukryć, że wzmacnia to jego popularność i idącą za tym legitymizację władzy Partii na prowincjach. Pomimo trudów życia na zesłaniu i osobistej tragedii w postaci samobójstwa jego przyrodniej siostry, Xi zamiast odrzucić ideologię, postanowił stać się „bardziej czerwonym niż komunista”^[42]. Po zakończeniu rewolucji kulturalnej i powrocie do miasta, Xi jako książątko (taizidang), czyli potomek jednego z liderów Partii uzyskał pomoc swojego ojca i ukończywszy studia na pekińskim uniwersytecie Tsinghua rozpoczął wspinaczkę po szczeblach partyjnych. Przed dołączeniem do struktur KPCh w 1974 roku młody Xi aż 9 razy spotykał się z odmową, co dowodzi jego determinacji. Pomimo faktu, że na przestrzeni lat Xi zyskał wielu ostrych krytyków, z pewnością nie można mu zarzucić braku doświadczenia i kompetencji do piastowania stanowiska Sekretarza Generalnego KPCh. Jego kariera przed zjazdem KPCh w 2007 roku i nominacją na następcę Hu Jintao była wręcz modelowa i obejmowała wieloletnią pracę w bogatych prowincjach jak Fujian czy Zhejiang, gdzie jako gubernator odniósł pasmo sukcesów^[43]. Warto dodać, że Xi Jinping był pierwszym Sekretarzem Generalnym wybranym bez udziału Deng Xiaopinga.

Dodatkowym atutem, który wzmocnił jego popularność w strukturach partyjnych było małżeństwo z Peng Liyuan, znaną śpiewaczką, która swojego czasu służyła w Armii Ludowo-Wyzwoleńczej (ALW), osiągając stopień generała majora^[44].

Pewnego rodzaju cezurą, która ukształtowała światopogląd Xi, był rozpad ZSRR i klęska KPZR. Po tym wydarzeniu uznał, że fatalne błędy Gorbaczowa i poddanie się korupcji sprawiły, że partia stała się bezbronna. Reformy zostały wprowadzone w złej kolejności, a armia, której poparcie stanowiło główny fundament legitymizacji reżimu, zaczęła odpowiadać przed narodem, a nie partią^[45]. Nie może zatem dziwić znaczenie, jakie Xi przypisuje dzisiaj reedukacji kadr partyjnych, które ma uchronić KPCh od wewnętrznego rozkładu i utraty wiary elit w słuszność sprawy. Warto dodać, że 5 generacja przywódców KPCh jako pierwsza od młodzieńczych lat wychowywała się na pracach Marksa, Stalina i Lenina. Sam Xi Jinping w swojej pracy doktorskiej skupił się właśnie na ideologii marksistowskiej. Na światopogląd Xi, podobnie jak w przypadku Władimira Putina wpłynęły „kolorowe rewolucje” i fala protestów podczas arabskiej wiosny ludów^[46]. Obu przywódców łączy obawa przed niepokojami społecznymi, które mogłyby zagrozić ich pozycji. W celach prewencyjnych Xi Jinping stworzył leninowski model kontroli społeczeństwa w oparciu o najnowocześniejsze technologie. Umiejętne wykorzystanie sztucznej inteligencji (SI) i analizy big data w połączeniu z  rozbudowanym systemem monitoringu czy cenzurą Internetu pozwoliły na wytworzenie modelu wczesnego ostrzegania przed ruchami dysydenckimi.

Znamienną cechą reżimu Xi Jinpinga jest walka z „historycznym nihilizmem”, a  więc narracją zawierającą odstępstwa od oficjalnej wersji historii głoszonej przez KPCh. W rezultacie niewygodne i krwawe epizody z historii ChRL, jak okres wielkiego głodu czy tłumienie protestów na Placu Tiananmen są wymazywane ze świadomości społecznej. Kwestie uderzające w jakikolwiek sposób w pozycję i wiarygodność Partii są uważane za tematy tabu. Kary za wystąpienie przed szereg, jak to w Państwie Środka są wyjątkowo surowe, dlatego coraz trudniej spotkać się z objawami sprzeciwu. W tym kontekście warto przywołać teorię Sigmunda Freuda, która mówi, że odrzucanie przeszłości ma negatywny wpływ na teraźniejszość i przyszłość^[47]. Zapomnienie, zamiast przynosić ukojenie, w dłuższej perspektywie prowadzi do większych cierpień. Na tę chwilę można jedynie prognozować czy ta koncepcja znajdzie zastosowanie także w przypadku ChRL i czy przyczyni się do upadku obecnego reżimu. Z drugiej strony, KPCh przykłada dużą wagę do wydarzeń, które jako dowód wyższości i wyjątkowości Chin, pomagają w pobudzaniu nastrojów nacjonalistycznych. Coraz większą rolę w tym kontekście odgrywa pamięć o okupionej olbrzymimi stratami wojnie z Japończykami w  latach 1937-1945. Historyczny nihilizm to tylko jedno z „7 wrażliwych zagadnień”, które przedstawiła Partia w ostatnich latach^[48]. Inne niepożądane kwestie obejmują temat wolnych mediów, niezależnego sądownictwa czy nepotyzmu w szeregach partyjnych.

Wychwalanie obecnego lidera KPCh w krajowych mediach jest wszechobecne. Przedstawiany jako „ojciec narodu” i przyjazny młodzieży „dada Xi” (wujek Xi), przywódca ChRL cieszy się poparciem społecznym, o jakim zachodni liderzy mogą jedynie pomarzyć. Seria artykułów w Renmin Ribao zatytułowana „Myśli Xi” pozwala na unikalny wgląd w system wartości, na którym opierają się Chiny pod przywództwem Xi Jinpinga^[49]. W sierpniowych edycjach autorzy wystosowali apel do młodych ludzi, aby podjęli się wyzwania i zostali „marksistowskimi wojownikami”. Kultywacja i wdrażanie w życie głównych zasad socjalizmu ma być dla nowej generacji „główną strategiczną misją”. W tekstach nie brakuje także porównań do ustrojów demokratycznych. Często poruszany temat obecnych problemów Stanów Zjednoczonych, jak wysoki poziom polaryzacji społecznej wzmaga niechęć do świata zachodniego. Trójpodział władzy, będący fundamentem ustrojów demokratycznych, w jednym z artykułów został określony jako „trzystronny antagonizm”. Warto zaznaczyć, że wpisuje się to w krytykę przedstawianą przez wspomnianych wcześniej chińskich intelektualistów. Często poruszanym motywem jest dążenie do osiągnięcia „chińskiego marzenia”, a także cierpienie związane ze „stuleciem narodowego upokorzenia”: „Jedynie naród, który doświadczył chwały w swojej historii, potrafi zrozumieć istotę narodowego odrodzenia. Tylko naród, który przeszedł przez ciężkie czasy, wie co oznacza głębokie pragnienie renesansu”. Pomimo obiekcji co odważniejszych rodziców, „Myśli Xi” zaczynają przenikać także do szkół, gdzie od września tego roku będą przekazywane dzieciom już od 10 roku życia^[50].

Przy analizie rządów Xi Jinpinga i ich wpływu na współczesne Chiny należy podkreślić dwa wydarzenia, które następując bezpośrednio po sobie, pozwoliły mu na osiągnięcie niemal absolutnej władzy. Bezprecedensowa w historii ChRL kampania antykorupcyjna zapoczątkowana w 2012 i 2013 roku zapewniła Xi poziom poparcia społecznego, którym nie mógł pochwalić się żaden z jego poprzedników. Innym, niemniej ważnym skutkiem tych działań było pozbycie się najważniejszych rywali politycznych, jak Bo Xilai czy Zhou Yongkang, którzy w 2012 roku byli postrzegani za głównych przeciwników Xi^[51]. W sumie „polowanie na tygrysy i pchły” objęło swoim zasięgiem wszystkie szczeble władzy, z centralnym na czele. W sumie zdyscyplinowano 2,7 milionów członków^[52]. Czystki nie uniknięto także w ALW, gdzie ukarano ponad 13 tysięcy oficerów. Kulminacją działań antykorupcyjnych była ich instytucjonalizacja w 2018 roku i powstanie Narodowej Komisji Nadzoru. Politykiem odpowiedzialnym za sukces kampanii był obecny wiceprzewodniczący KPCh Wang Qishan, który swojego czasu był mentorem Xi Jinpinga. Drugim wydarzeniem, które zwieńczyło konsolidację władzy przez Xi Jinpinga było obalenie limitu kadencji prezydenta ChRL i porzucenie przepisu wprowadzonego w 1982 roku przez Deng Xiaopinga. Nie ulega wątpliwości, że to właśnie popularna i niezwykle skuteczna kampania antykorupcyjna zapewniła Xi siłę sprawczą niezbędną do podważenia koncepcji „kolektywnego przywództwa”. Brak kontestacji tego kontrowersyjnego kroku przez starszyznę partyjną można tłumaczyć dużym stopniem zaufania, jakim objęto Xi. Znani badacze współczesnych Chin, jak Rana Mitter czy Bogdan Góralczyk są jednak zgodni, że decyzja o obaleniu limitu kadencji jest równoznaczna z powrotem „syndromu cesarza”^[53].

XIX zjazd KPCh w 2017 roku był istotny także ze względu na niezwykle asertywną retorykę Partii odnośnie jej rosnącej pozycji w globalnym układzie sił. Nawiązując do przemów Mao Zedonga, Xi ocenił, że po wstaniu z kolan i okresie prosperity nadszedł czas na wzmacnianie siły państwa. Podczas spotkania, emanujący pewnością siebie po obaleniu limitu kadencji „gensek” ogłosił, że do 2035 roku Chiny mają stać się „społeczeństwem innowacyjnym”^[54]. Innym planem mającym zwiększyć niezależność gospodarczą od zagranicy w strategicznych sektorach technologicznych jest zapowiedziany w 2015 roku przez premiera Li Keqianga Made in China 2025^[55]. Długofalowa wizja i strategiczne podejście do kształtowania polityki państwa to z  pewnością atuty, którymi wyróżniają się chińskie elity na tle ich zachodnich odpowiedników. Już w 2013 roku Xi Jinping, poza ogłoszeniem ambitnej inicjatywy „Jednego Pasa i Jednego Szlaku” (Yidai yilu) zapowiedział 2 główne cele, kolejno na stulecie powstania KPCh (2021), jak i setną rocznicę proklamacji ChRL (2049). Osiągnięcie pierwszego z nich zostało dumnie ogłoszone podczas uroczystości z  początku lipca tego roku. Xi zakomunikował, że Partii udało się w pełni zwalczyć skrajne ubóstwo. Drugi, znacznie ambitniejszy cel zakłada, że Chiny uzyskają status de facto globalnego mocarstwa. W założeniach zaznaczona jest potrzeba pokojowej unifikacji z Tajwanem czy chęć znacznej modernizacji sił zbrojnych. Tym samym, w  2049 roku osiągnięty ma zostać „wielki narodowy renesans” i powstanie „nowoczesnego społeczeństwa socjalistycznego”.

Z uwagi na zbliżający się XX zjazd KPCh w 2022 roku i niepewność związaną z  transferem władzy, warto przyjrzeć się bliżej problemowi sukcesji Xi Jinpinga. Rosnące znaczenie Chin na arenie międzynarodowej sprawia, że kryzys wewnątrz struktur KPCh może mieć wymiar globalny. Analitycy australijskiego Lowy Institute zaproponowali 4 różne scenariusze transferu władzy w KPCh^[56]. Eksperci nie wykluczają tradycyjnego zrzeczenia się władzy na zaplanowanym na przyszły rok zjeździe partyjnym. Jest to jednak mało prawdopodobna alternatywa, biorąc pod uwagę niedawne usunięcie limitu kadencji i brak wyraźnego następcy. Ponadto, nawet w  przypadku zrzeczenia się formalnej władzy, jest niemal pewne, że Xi poszedłby w  ślady Denga, który po 1989 r. zachował siłę sprawczą, pomimo odejścia ze stanowiska. Bardziej wiarygodnym scenariuszem jest pozostanie u władzy do 2027 lub 2032 roku, a więc dat kolejnych zjazdów KPCh. Mogłoby to wynikać z potrzeby czasu niezbędnego na wprowadzenie reform bądź uznania, że brakuje na tę chwilę odpowiedniego następcy. Inne prognozy obejmują pucz i agresywne przejęcie władzy bądź niespodziewaną śmierć Xi Jinpinga i powstanie niebezpiecznej próżni na samym szczycie KPCh. Pierwsza z opcji wydaje się być mało prawdopodobna ze względu silną więź Xi z ALW, a także rozbudowanym aparatem bezpieczeństwa, który skomplikowałby zadanie potencjalnym spiskowcom. Bogdan Góralczyk uważa także, że jedną z motywacji obecnego przywódcy, aby pozostać na stanowisku, jest strach przed zemstą licznych frakcji wewnątrz KPCh, których dotknęła jego ambitna kampania antykorupcyjna^[57]. W tym względzie stał on się zakładnikiem swojego własnego sukcesu. Joseph Fewsmith uważa, że istotnym czynnikiem, który mógł skłonić Xi do tego ruchu, jest jego determinacja, aby rozwiązać kwestię Tajwanu za jego rządów^[58]. Problem transferu władzy w KPCh będzie wraz z ubiegiem lat stawał się coraz bardziej istotny. Na sytuację w Państwie Środka powinni spoglądać także decydenci na zachodzie, gdyż nie ma cienia wątpliwości, że potencjalny kryzys na szczeblu centralnym Partii rozleje się na cały świat.

Przez 4 dekady niebotycznego wzrostu, który w latach 1979-2019 wyniósł średnio 9,4% rocznie, chińska gospodarka powiększyła się 40-krotnie^[59]. Moment, w  którym to rozwój, a nie wzrost stanie się priorytetem rządzących zbliża się nieuchronnie, a najpewniej już miał miejsce. Legitymizacja i poparcie społeczne KPCh będzie zależało od skuteczności polityki Xi Jinpinga, który ma poprowadzić Chiny do dobrobytu i narodowego odrodzenia. Wyzwania, które będą narastać w nadchodzących dekadach to ryzyko wpadnięcia w pułapkę średniego dochodu, rosnące zadłużenie, odrealniony rynek mieszkaniowy, pogarszający się stan środowiska naturalnego czy postępujące starzenie się społeczeństwa^[60]. Wszystkie te kwestie wymagają opracowania nowego modelu rozwoju, opartego w głównej mierze na rynku wewnętrznym. Innym istotnym wyzwaniem dla rządzących jest bardziej sprawiedliwa redystrybucja dochodów. Rozwarstwienie dobrze ukazuje statystyka mówiąca o tym, że w ostatnim roku w ChRL było 1058 miliarderów, przy czym około 600 milionów osób musiało przeżyć za około 100 Rmb, czyli 150 USD. Co więcej, 20% najbogatszych Chińczyków posiada 10-krotność dochodu rozporządzalnego, którym dysponuje reszta obywateli. Bezpośrednim następstwem „pozłacanego wieku” w Państwie Środka, tak jak w Stanach Zjednoczonych pod koniec XIX wieku jest wszechobecna korupcja i  postępująca nierówność ekonomiczna. Yuen Yuen Ang wskazuje jednak, że szansą dla ChRL może być wprowadzenie szeregu reform, które w przypadku Amerykanów doprowadziły do zmniejszenia różnic w społeczeństwie i nastania „progresywnej ery”^[61].

Xi Jinping wydaje zdawać sobie sprawę z konsekwencji, jakie wywołały dekady dwucyfrowego wzrostu. Podczas XIX zjazdu KPCh Xi przyznał, że filozofia rozwoju oparta na szybkim bogaceniu musi się zmienić w rozwój zrównoważony i  uwzględniający potrzeby biedniejszych obywateli. W sierpniu bieżącego roku Sekretarz Generalny KPCh wysłał jasny sygnał do sektora prywatnego, zapowiadając zmiany w prawie podatkowym i ograniczenia dotyczące sektora technologicznego. Niektóre przedsiębiorstwa po otrzymaniu dyrektywy z Pekinu postanowiły wziąć sprawy w swoje ręce. Jeden z technologicznych gigantów Tencent zapowiedział stworzenie funduszu na rzecz „wspólnego dobrobytu” o wysokości 7,7 miliardów dolarów^[62].

Opracowanie nowego modelu rozwoju i przejście „z ilości na jakość” będzie kluczowym celem w agendzie KPCh na następne dekady. Rosnąca w siłę klasa średnia (Xiaokang shehui), której wielkość w ChRL wynosi ponad 400 milionów osób ma być motorem napędowym transformacji. Pokonanie przeszkód, które niechybnie musiały pojawić się po 4 dekadach niezachwianego wzrostu będzie największym wyzwaniem KPCh pod wodzą Xi Jinpinga. Znana ze swojej elastyczności Partia nie cofnie się przed niczym w pogoni za „chińskim marzeniem” i „wielkim narodowym renesansem”. Jest to jedyna droga, która zapewni jej ciągłość trwania i absolutną władzę na kolejne stulecie.

1. M. Bogusz, J. Jakóbowski, Komunistyczna Partia Chin i jej państwo, Warszawa 2019, s. 16. ↑

2. The Chinese Communist Party Has Followed Sun Yat-sen’s Road Map, https://foreignpolicy.com/2021/07/01/chinese-communist-party-ccp-sun-yat-sen/, [dostęp: 17.08.2021.] ↑

3. Under Review: Tony Saich on Chinese Communism at 100, https://www.harvardmagazine.com/2021/07/montage-chinese-communism, [dostęp: 17.08.2021.] ↑

4. H. Kissinger, O Chinach, Wołowiec 2017, s. 106. ↑

5. B. Góralczyk, Wielki renesans: chińska transformacja i jej konsekwencje, Warszawa 2018. ↑

6. H. Kissinger, O Chinach, Wołowiec 2017, s. 119-123. ↑

7. China’s Leaders by David Shambaugh review – from Mao to now, https://www.theguardian.com/books/2021/jul/01/chinas-leaders-by-david-shambaugh-review-from-mao-to-now, [dostęp: 23.08.2021.] ↑

8. B. Góralczyk, Wielki renesans: chińska transformacja i jej konsekwencja, Warszawa 2018. ↑

9. Why the collapse of the Soviet Union is China’s nightmare?, https://www.wionews.com/world/why-the-collapse-of-the-soviet-union-is-chinas-nightmare-303386, [dostęp: 28.08.2021.] ↑

10. Czy Komunistyczna Partia Chin jest jeszcze komunistyczna?, https://open.spotify.com/episode/5IBcsKP3kjEVwExLG7Ihq2?si=AsjwdVYEQY24xSvl3q4sLg&dl_branch=1, [dostęp: 25.08.2021.] ↑

11. How Xi’s China came to resemble Tsarist Russia, https://www.ft.com/content/19839434-7630-41b8-a05b-14d4b76957c9, [dostęp: 27.08.2021.] ↑

12. Zhu Rongji’s Decade, https://www.wsj.com/articles/SB104724760137643900, dostęp 27.08.2021. ↑

13. J. Bartosiak, Pacyfik i Eurazja. O wojnie, Warszawa 2018, s. 275. ↑

14. How the WTO Changed China, https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2021-02-16/how-wto-changed-china, [dostęp: 27.08.2021.] ↑

15. Chaos vs control: China’s communists and a century of revolution, https://www.ft.com/content/6b3a7274-8fac-403e-a385-3f8920f5b369, [dostęp: 29.08.2021.] ↑

16. The night the US bombed a Chinese embassy, https://www.bbc.com/news/world-europe-48134881, [dostęp: 31.08.2021.] ↑

17. B. Góralczyk, Wielki renesans: chińska transformacja i jej konsekwencje, Warszawa 2018. ↑

18. M. Bogusz, J. Jakóbowski, Komunistyczna Partia Chin i jej państwo, Warszawa 2019, s. 40. ↑

19. What Comes After the Communist Party in China?, https://www.youtube.com/watch?v=bV7PuqlMOzI&t=2979s, [dostęp: 30.08.2021.] ↑

20. Beijing Braces For Centenary as Ruling Party Hits 95 Million Members, https://www.rfa.org/english/news/china/party-06302021091858.html., [dostęp: 30.08.2021.] ↑

21. Backgrounder: The Chinese Communist Party, https://www.cfr.org/backgrounder/chinese-communist-party, [dostęp: 28.08.2021.] ↑

22. The CCP 100th in Media Narratives : Appeasing Young Viewers Puts Party Leadership to the Test, https://www.wilsoncenter.org/article/ccp-100th-media-narratives-appeasing-young-viewers-puts-party-leadership-test, [dostęp: 28.08.2021.] ↑

23. The vanguard of the elite, https://www.economist.com/special-report/2021/06/23/getting-into-the-vanguard-of-the-chinese-elite, [dostęp: 29.08.2021.] ↑

24. M. Bogusz, J. Jakóbowski, Komunistyczna Partia Chin i jej państwo, Warszawa 2019, s. 70. ↑

25. The Communist party at 100: is Xi Jinping’s China on the right track?, https://www.ft.com/content/faf2226b-be95-4c52-a10b-653f3137b90d, [dostęp: 30.08.2021.] ↑

26. China’s Communist Party at 100: the secret of its longevity, https://www.economist.com/leaders/2021/06/26/chinas-communist-party-at-100-the-secret-of-its-longevity, [dostęp: 30.08.2021.] ↑

27. On its centenary, five authors assess China’s Communist Party, https://www.economist.com/books-and-arts/2021/07/15/on-its-centenary-five-authors-assess-chinas-communist-party, [dostęp: 29.08.2021.] ↑

28. Can China ever reconcile the market economy with a one-party state?, https://www.ft.com/content/619e3b9e-aaa5-11e8-8253-48106866cd8a, [dostęp: 29.08.2021.] ↑

29. China’s Communist party has rewritten its own past – but the truth will surface, https://www.theguardian.com/commentisfree/2021/jul/01/china-communist-party-history-propaganda?CMP=Share_AndroidApp_Other, [dostęp: 29.08.2021.] ↑

30. M. Bogusz, J. Jakóbowski, Komunistyczna Partia Chin i jej państwo, Warszawa 2019, s. 33. ↑

31. China Is Not Ten Feet Tall, https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2021-03-03/china-not-ten-feet-tall, [dostęp: 01.09.2021.] ↑

32. „Biden mówi, że Ameryka wróciła, ale Trump może wrócić już za 4 lata, prawda?” [tłum.aut], The Communist party at 100: is Xi Jinping’s China on the right track?, https://www.ft.com/content/faf2226b-be95-4c52-a10b-653f3137b90d, [dostęp: 01.09.2021.] ↑

33. The Communist party at 100: is Xi Jinping’s China on the right track?, https://www.ft.com/content/faf2226b-be95-4c52-a10b-653f3137b90d, [dostęp: 01.09.2021.] ↑

34. B. Góralczyk, Wielki renesans: chińska transformacja i jej konsekwencje, Warszawa 2018, s. 437. ↑

35. Life of the Party, https://www.foreignaffairs.com/reviews/review-essay/2021-06-22/life-party, [dostęp: 01.09.2021.] ↑

36. Myths and Realities of China’s Military-Civil Fusion Strategy, https://www.cnas.org/publications/reports/myths-and-realities-of-chinas-military-civil-fusion-strategy, [dostęp: 01.09.2021.] ↑

37. Beijing’s American Hustle, https://www.foreignaffairs.com/articles/asia/2021-08-23/beijings-american-hustle, [dostęp: 01.09.2021.] ↑

38. Life of the Party, https://www.foreignaffairs.com/reviews/review-essay/2021-06-22/life-party, [dostęp: 29.08.2021.] ↑

39. „Prawdziwi komuniści poza nieustępliwością powinni cechować się jednością i odwagą, aby nie dać się zwieść błędnym twierdzeniom, zachować zimną krew w obliczu niebezpieczeństwa i nie być żałosnymi tchórzami” [tłum.aut], http://paper.people.com.cn/rmrb/html/2021-09/02/nw.D110000renmrb_20210902_1-01.htm, [dostęp: 04.09.2021.] ↑

40. Pekingology, CSIS, https://open.spotify.com/episode/2jDhfJdSv3L9hxnM5G5lKR?si=60398e5f14d14585, [dostęp: 29.08.2021.] ↑

41. Xi Jinping: China’s president and his quest for world power, https://youtu.be/1FjOIqSuhO8, [dostęp: 31.08.2021.] ↑

42. G. Allison, Destined for war, London 2017, s. 114. ↑

43. Party Man: Xi Jinping’s Quest to Dominate China, https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2019-08-14/party-man, [dostęp: 30.08.2021.] ↑

44. China’s new top government leaders, https://www.brookings.edu/interactives/chinas-new-top-government-leaders/, [dostęp: 27.08.2021.] ↑

45. G. Allison, Destined for war, London 2017, s. 119. ↑

46. Trying to heal the party’s wounds, https://www.economist.com/special-report/2021/06/23/trying-to-heal-the-partys-wounds, [dostęp: 30.08.2021.] ↑

47. China’s cover up, https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2017-12-12/chinas-cover, [dostęp: 26.08.2021.] ↑

48. B. Góralczyk, Wielki renesans: chińska transformacja i jej konsekwencje, Warszawa 2018, s. 378. ↑

49. Tracking people’s daily, https://trackingpeoplesdaily.substack.com/, [dostęp: 26.08.2021.] ↑

50. ‘Xi Jinping Thought’ school lessons alarm Chinese parents , https://www.ft.com/content/b24421e7-d7d1-4b29-8679-7be0a7512eb6, [dostęp: 27.08.2021.] ↑

51. Party Man: Xi Jinping’s Quest to Dominate China, https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2019-08-14/party-man, [dostęp: 30.08.2021.] ↑

52. M. Bogusz, J. Jakóbowski, Komunistyczna Partia Chin i jej państwo, Warszawa 2019, s. 90. ↑

53. „Chiny to cywilizacja ubrana w szaty państwa”. Rozmowa z prof. Bogdanem Góralczykiem, https://nlad.pl/chiny-to-cywilizacja-ubrana-w-szaty-panstwa-rozmowa-z-prof-bogdanem-goralczykiem/, [dostęp: 30.08.2021.] ↑

54. China’s Looming Succession Crisis, https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2021-07-20/chinas-looming-succession-crisis, [dostęp: 29.08.2021.] ↑

55. Is ‘Made in China 2025’ a Threat to Global Trade?, https://www.cfr.org/backgrounder/made-china-2025-threat-global-trade, [dostęp: 30.08.2021.] ↑

56. R. McGregor, J. Blanchette, After Xi: Future Scenarios For Leadership Succesion In Post-Xi Jinping Era, https://www.lowyinstitute.org/publications/after-xi, [dostęp: 30.08.2021.] ↑

57. B. Góralczyk, Wielki renesans: chińska transformacja i jej konsekwencje, Warszawa 2018, s. 353. ↑

58. Rethinking Chinese Politics, Pekingology, CSIS, https://open.spotify.com/episode/0UWYyk0jyAF8nvhEklBcwr?si=bSPU11spT86PgJcwDXovPw&dl_branch=1, [dostęp: 30.08.2021.] ↑

59. Chaos vs control: China’s communists and a century of revolution, https://www.ft.com/content/6b3a7274-8fac-403e-a385-3f8920f5b369, [dostęp: 30.08.2021.] ↑

60. J. Bartosiak, Pacyfik i Eurazja. O wojnie, Warszawa 2018, s. 270-271.↑

61. Xi Jinping takes aim at the gross inequalities of China’s ‘gilded age’, https://www.ft.com/content/8761f611-5619-4c2d-8627-577ba9359cd4, [dostęp: 31.08.2021.] ↑

62. Jack Ma and the Chinese tech titans’ mission to give away billions, https://www.ft.com/content/c89594c1-1d85-4dda-9e67-55c775bd6c9a, [dostęp: 31.08.2021.] ↑