Zło w otoczce romantyzmu: jak popkultura oswaja przestępców?

Wielu z nas lubi słuchać podcastów o kryminalnych sprawach, oglądać seriale analizujące sylwetki przestępców czy wczytywać się w mroczne powieści. Czasami jednak granice pomiędzy ukazaniem historii skazanego a romantyzowaniem czy normalizowaniem jego działań zaczynają się zacierać, co prowadzi do niebezpiecznego przesunięcia w postrzeganiu sprawców jako bohaterów kultury masowej.

Romantyzacja przestępców to zjawisko polegające na przedstawianiu osób, które dopuściły się poważnych przestępstw, w sposób budzący fascynację, sympatię, a nawet podziw. Sprawcy, zamiast być postrzegani wyłącznie jako osoby odpowiedzialne za swoje czyny, często stają się bohaterami popkultury. Filmy, seriale czy podcasty kryminalne coraz częściej odgrywają kluczową rolę w tworzeniu tego fenomenu, nadając przestępcom status niemalże celebrytów. Przykładem mogą być takie postacie jak Ted Bundy czy bracia Menendez, których historie zostały przedstawione w dużych produkcjach filmowych.

Fascynacja przestępcami wykracza czasem poza sferę samego zainteresowania historią ich życia. Zdarzają się przypadki, w których osoby skazane na wieloletnie wyroki otrzymują listy miłosne, wsparcie od fanów, a nawet propozycje małżeństwa. Romantyzacja przestępców budzi wiele kontrowersji, ponieważ nie tylko odwraca uwagę od ich ofiar, ale także wpływa na społeczne postrzeganie przemocy.

Psychologiczne źródła fascynacji przestępcami

Zafascynowanie skazanymi, zwłaszcza tymi, którzy dokonali wyjątkowo brutalnych czynów, od lat stanowi temat badań psychologów i socjologów.  Najczęstsze pytanie dotyczy tego: dlaczego tak wiele osób, zwłaszcza kobiet, utożsamia się z przestępcami, a niekiedy wręcz czuje do nich pożądanie? Odpowiedzi można znaleźć, analizując mechanizmy psychologiczne, które wpływają na ludzkie postrzeganie tego, co zakazane, i na relacje z osobami o skrajnie mrocznych cechach osobowości. Jednym z głównych czynników przyciągających ludzi do historii o przestępcach jest wrodzona ciekawość wobec tego, co zakazane i nieznane. Czyny takie jak morderstwo, napaść czy manipulacja są sprzeczne z normami społecznymi, co sprawia, że budzą fascynację. Zakazany owoc od zawsze przyciągał uwagę, a śledzenie szczegółów życia przestępców pozwala także zaspokoić ciekawość dotyczącą tego, jak działa umysł człowieka zdolnego do takich czynów. Ludzie próbują zrozumieć, co motywuje sprawców, a ich czyny stają się tematem analiz, badań i medialnych sensacji. Ta ciekawość jest również podsycana przez popkulturę, która często konstruuje wizerunek przestępców jako inteligentnych, tajemniczych i nieprzeciętnych^[1].

Niektóre cechy osobowości sprawców zbrodni, określane jako „ciemna triada”, mogą tłumaczyć, dlaczego budzą oni zainteresowanie, a nawet podziw. Narcyzm przyciąga uwagę poprzez pewność siebie i przerośnięte poczucie własnej wyjątkowości, psychopatia przez brak empatii i zimną kalkulację, a makiawelizm jako zdolność do manipulacji i kontrolowania innych. Ted Bundy, jeden z najbardziej znanych seryjnych morderców, był przystojny, elokwentny i inteligentny, co przyciągało do niego tłumy kobiet, nawet po jego aresztowaniu. Zdolność manipulacji i umiejętność grania różnych rół sprawiały, że postrzegano go jako postać intrygującą, niemalże filmową, a nie rzeczywistego mordercę^[2].

Hybristofilia, czyli pociąg seksualny do przestępców

Najbardziej kontrowersyjnym i niebezpiecznym przejawem fascynacji przestępcami jest hybristofilia, czyli pociąg seksualny do osób, które popełniły poważne przestępstwa. W przypadku seryjnych morderców czy brutalnych przestępców, zjawisko to stało się widoczne na szeroką skalę szczególnie w Internecie, gdzie znaleźć można wiele fanklubów poświęconych sprawcą. Niektórzy psycholodzy wskazują, że takie zainteresowanie wynika z potrzeby ochrony czy „naprawienia” drugiej osoby. W przypadku kobiet piszących listy miłosne do skazanych morderców, często mówi się o zjawisku przeniesienia. Widzą one w przestępcy zarówno zagrożenie, jak i potencjalną ofiarę systemu, co wzbudza potrzebę opieki.

Anders Behring Breivik, odpowiedzialny za morderstwo ponad 77 osób w 2011 roku w Norwegii, jest skrajnie prawicowym terrorystą i antyfeministą. W swoich publicznych wypowiedziach, wyrażał ekstremalne poglądy na temat roli kobiet w społeczeństwie. Twierdził, że głównym zadaniem kobiet powinno być rodzenie dzieci, aby utrzymać wysoki wskaźnik urodzeń. Breivik uważał, że Norwegia powinna zrezygnować z promowania wykształcenia kobiet i skoncentrować się na tym, by to ojcowie przejęli opiekę nad dziećmi, co miało zapobiec rozwodom i niszczeniu tradycyjnych wartości rodzinnych. Jego poglądy były radykalne, a postawa wobec kobiet skrajnie konserwatywna i patriarchalna. Mimo to otrzymywał liczne miłosne listy, w tym od Victorii, Szwedki, która od 2007 roku utrzymywała z nim kontakt. Choć zerwał znajomość w czasie planowania ataków, w 2012 roku ponownie się z nią skontaktował. Victoria wciąż deklaruje swoją miłość i oddanie przestępcy. Bezrobotna i w złym stanie zdrowia kobieta, regularnie wysyła Breivikowi wsparcie finansowe i nieustannie stara się poprawić jego warunki w więzieniu, wierząc w jego „dobroć”^[3].

Relacje braci Menendez z kobietami, również są często przytaczane jako przykład romantyzacji przestępców. Zarówno Lyle, jak i Erik, pomimo dożywotnich wyroków, znaleźli partnerki, które wierzą w ich niewinność lub usprawiedliwiają ich czyny traumatycznym dzieciństwem. Ich historie miłosne rozwijały się głównie za pomocą listów, rozmów telefonicznych i krótkich wizyt. Partnerki braci – Tammi Saccoman oraz Rebecca Sneed, publicznie bronią ich przed krytyką, podkreślając przemianę, jaką przeszli za kratkami, oraz ich zdolność do miłości. Dla niektórych takie związki mogą stać się dowodem na siłę uczucia zdolnego przezwyciężyć nawet największe przeszkody, podczas gdy dla innych są przejawem niezdrowej fascynacji przestępcami. Romantyczny wizerunek, który wyłania się z tych relacji, odwraca uwagę od brutalnych zbrodni i niejednokrotnie budzi kontrowersje wśród opinii publicznej^[4].

Podli, okrutni, źli? – nie dla wszystkich

Media odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu wizerunku przestępców, często przedstawiając ich w sposób, który wzbudza współczucie, a nawet sympatię. Filmy, seriale i podcasty kryminalne mają nie tylko moc koloryzowania historii, ale również wpływają na sposób postrzegania w tym przypadku przemocy i moralności przez odbiorców. Wiele produkcji skupia się na życiu przestępców, budując narrację, która w niektórych przypadkach może wręcz ocieplać ich wizerunek. Film „Podły, okrutny, zły”^[5] z 2019 roku opowiadający historię Teda Bundy’ego jest jednym z wielu przykładów, gdzie media przyczyniają się do romantyzacji przestępców.  W rolę seryjnego mordercy wcielił się Zac Efron, popularny aktor znany z ról w produkcjach młodzieżowych, romantycznych i komediowych, co samo w sobie wzbudziło kontrowersje. Wizerunek Bundy’ego w filmie odbiega od klasycznego obrazu bezwzględnego zabójcy. Zamiast tego pokazuje go jako przystojnego, charyzmatycznego mężczyznę, który potrafił manipulować ludźmi i wzbudzać ich zaufanie. Wiele uwagi poświęcono jego życiu osobistemu, relacjom z kobietami i zdolności do maskowania prawdziwej natury, co mogło sprawić, że widzowie patrzyli na niego z większym współczuciem. Film ten pokazuje, jak łatwo można zatrzeć granicę między fascynacją postacią a potępieniem jej czynów^[6].

Seriale dokumentalne i fabularne o braciach Menendez, skazanych za zabójstwo rodziców, również budzą wiele emocji. Produkcje Netflixa takie jak “Prawo i porządek: Prawdziwa zbrodnia – Mord Menendezów”^[7] czy “Historia Braci Menedez”^[8] przedstawiają historię w sposób wzbudzający współczucie, kładąc nacisk na traumatyczne dzieciństwo braci i ich relację z przemocowymi rodzicami. Tego rodzaju narracje przesuwają uwagę z brutalnego aktu morderstwa na próbę usprawiedliwienia ich czynów. W efekcie widzowie mogą bardziej identyfikować się z braćmi jako ofiarami systemu rodzinnego, zamiast postrzegać ich jako sprawców przestępstwa. Co więcej, takie przedstawienia stymulują publiczne dyskusje, często polaryzując opinie na temat ich winy.

Podcasty kryminalne także cieszą się ogromną popularnością i mają znaczący wpływ na sposób, w jaki społeczeństwo postrzega przestępców. W Polsce do najpopularniejszych należą: Kryminatorium – Marcina Myszki, Piąte: nie zabijaj – Justyny Mazur czy Mafijne historię – Filipa Czerwińskiego. Takie audycje skupiają się na szczegółach życia sprawców, ich dzieciństwie, motywacjach czy osobowości, co może prowadzić do współczucia wobec przestępców. Narracje tego typu sprawiają, że przestępcy stają się bardziej „zrozumiali”, co czasami odciąga uwagę od ich ofiar. Zamiast empatii wobec cierpiących, uwaga słuchaczy bywa skierowana na psychologiczne profile sprawców, co nieświadomie może wpływać na ich wizerunek. Dodatkowo formaty podcastowe pozwalają twórcom na budowanie narracji wciągających niczym fabuła kryminału, co może prowadzić do bagatelizowania rzeczywistej powagi przestępstw.

Jak romantyzacja przestępców wpływa na społeczeństwo?

Romantyzacja przestępców ma głęboki wpływ na społeczne postrzeganie przemocy i przestępczości, zmieniając sposób, w jaki odbierane są zarówno ofiary, jak i sprawcy. Ten fenomen prowadzi do poważnych konsekwencji, takich jak umniejszanie brutalnym czynom, tworzenie społeczności wspierających przestępców czy rozpowszechnianie fałszywych narracji, które utrudniają zachowanie obiektywnego spojrzenia na zbrodnie.

Jedną z głównych konsekwencji romantyzacji jest stopniowe ocieplanie wizerunku. Przedstawianie przestępców jako ofiar trudnych okoliczności życiowych czy systemu prawnego może wywoływać współczucie w odbiorcach, co odsuwa uwagę od istoty ich zbrodni. Tego typu narracje często koncentrują się na „ludzkiej stronie”, redukując ich czyny do emocjonalnych impulsów, a nie świadomych decyzji. W ten sposób powaga aktów przemocy zostaje osłabiona, a brutalność zaczyna być postrzegana jako element kontekstu, a nie jako czyn wymagający potępienia.

Przypadek Jeffreya Dahmera pokazuje, jak popkultura przekształca tragedie w produkty masowej konsumpcji. Prawa do ekranizacji jego historii zostały sprzedane zaledwie godzinę po odkryciu miejsca zbrodni, co zapoczątkowało serię filmów, seriali i innych form medialnych. Dziś wizerunek Dahmera pojawia się na gadżetach, ubraniach i w trendach na Tik Toku, a od 2022 roku, kiedy to Netflix wypuścił kolejny serial o mordercy, dzieci przebierają się za niego na Halloween. Tego rodzaju komercjalizacja oddziela realne cierpienie ofiar zamieniając brutalną rzeczywistość w formę rozrywki. Zjawisko to wpływa na społeczeństwo, zacierając granice między tragedią a fikcją, co może prowadzić do znieczulenia na przemoc^[9].

Tworzenia fanklubów przestępców to kolejny przykład społecznych skutków romantyzacji. Cameron Herrin z Florydy jako 18-latek w 2018 roku podczas nielegalnego wyścigu samochodowego spowodował śmierć 24-letniej kobiety i jej rocznej córki. Jadąc samochodem z prędkością 160 km/h, potrącił dziewczynę z dzieckiem na przejściu dla pieszych. Sąd skazał Herrina na 24 lata więzienia, wykraczając ponad minimalne wytyczne dla takich spraw. Mimo tragedii uwagę świata przykuła reakcja Herrina na ogłoszenie wyroku, uwieczniona w wiralowym nagraniu. Internautki, zafascynowane jego wyglądem, zaczęły tworzyć fanpage i filmy z jego udziałem, które osiągnęły miliony wyświetleń.

 Zjawisko to ilustruje efekt aureoli, czyli skłonności do przypisywania pozytywnych cech ludziom atrakcyjnym fizycznie. W przypadku Herrina jego przystojny wygląd spowodował, że niektóre osoby zaczęły go bronić, ignorując brutalne skutki jego czynów. Kult Camerona w sieci trwa, a sama matka chłopaka przyznała, że niektóre reakcje mają znamiona obsesji. Sprawa pokazuje, jak powierzchowność może wpływać na społeczne postrzeganie moralności i wybaczanie. Hybristofilia znalazła tu wyjątkowo silne odzwierciedlenie, wskazując na moc kultury internetowej w kształtowaniu opinii^[10].

Krytyczne myślenie wobec narracji

Zjawisko romantyzacji przestępców, zwłaszcza w dobie mediów społecznościowych, wpływa destrukcyjnie na sposób postrzegania przemocy. Konsekwencje obejmują nie tylko ocieplanie wizerunku sprawców, ale także bagatelizację cierpienia ofiar. W jaki sposób możemy radzić sobie z takimi przekazami? Jednym ze sposobów jest edukacja oraz rozwijanie umiejętności krytycznego myślenia wśród odbiorców. Kampanie społeczne oraz działania edukacyjne m. in. lekcje w szkołach, warsztaty czy podcasty krytycznie analizujące romantyzację przemocy mogą pomóc zrozumieć, jak manipulujące mogą być medialne narracje. Kluczowe jest uświadamianie, że za każdą taką historią stoją ofiary. Twórcy treści powinni kłaść większy nacisk na kontekst zbrodni oraz realne konsekwencje dla pokrzywdzonych, unikając narracji, które humanizują przestępców kosztem empatii wobec ofiar.

Warto również promować wartościowe źródła wiedzy, takie jak reportaże czy dokumenty, które skupiają się na analizie społecznych i psychologicznych aspektów przestępstw, a nie na ich estetyzacji.  Nie możemy zapominać też o wsparciu dla osób, które doświadczyły przemocy – zarówno w wymiarze medialnym, jak i społecznym, co pozwoli przeciwdziałać marginalizacji ich głosu w debacie publicznej.

^[1] M. Groen, Czemu fascynują nas przestępcy?, Trojmiasto.pl ,https://www.trojmiasto.pl/rozrywka/Czemu-romantyzujemy-przestepcow-n187026.html, [dostęp: 11.03.2024].

^[2] I. Plich, Makiawelizm, narcyzm, psychopatia: ciemna triada jako próba opisania osobowości eksploatatora, „Chowania”, T. 2, Uniwersytet Śląski 2014, s. 166-167.

^[3] M. Gorostiza, Kobiety, które zakochują się w mordercach, Onet.pl, https://www.onet.pl/styl-zycia/kobietaxl/kobiety-ktore-zakochuja-sie-w-mordercach/sxeyr9t,30bc1058,  [dostęp: 7.08.2024].

^[4] P. Jarosz, Bracia Menendez rodzina: Jak wyglądają ich żony w 2024 roku? Jaka naprawdę łączy ich relacja?, MIUMAG,https://miumag.eu/lifestyle/bracia-menendez-rodzina-jak-wygladaja-ich-zony-w-2024-roku-jaka-naprawde-laczy-ich-relacja/, [dostęp: 16.11.2024].

^[5] J. Berlinem, Podły, okrutny, zły, USA 2019.

^[6]„Podły, okrutny, zły”. Thriller oparty na faktach w TVP VOD, Kultura, TVP3, https://www.tvp.pl/73232774/o-czym-jest-film-podly-okrutny-zly, [dostęp: 23.08.2024].

^[7] R. Balcer, D. Wolf, Prawo i porządek: Prawdziwa zbrodnia – Mord Menendezów, USA 2017.

^[8] A. Hartmann, Historia braci Menendez, Netflix, USA 2024.

^[9] J. Andrzejczak, Dlaczego tak wielu młodych przebiera się za psychopatów? Fenomen serialu “Dahmer”, https://pl.aleteia.org/2022/10/24/fenomen-serialu-dahmer, [dostęp: 24.10.22].

^[10] M. Kurek, Zbyt uroczy, by pójść do więzienia”. Cameron Herrin – kult przystojnego mordercy, KMag, https://kmag.pl/article/zbyt-uroczy-by-pojsc-do-wiezienia-cameron-herrin–kult-przystojnego-mordercy?slide=3, [dostęp: 7.05. 2024].