Stan czytelnictwa. Ile Polaków czyta i po jakie książki najchętniej sięgają?

Książki są jak towarzystwo, które sobie człowiek dobiera.

Monteskiusz

Słowa Monteskiusza trafnie oddają istotę najnowszego raportu Biblioteki Narodowej o nazwie ,,Stan czytelnictwa książek w Polsce w roku 2023”. Polacy, szukając wartościowego towarzystwa, coraz częściej sięgają po książki, co znalazło odzwierciedlenie w najlepszych wynikach czytelnictwa od dekady. W świecie zdominowanym przez technologie i media elektroniczne, tradycyjna forma literatury nadal przyciąga rzesze czytelników, oferując im nie tylko wiedzę, ale i głębokie przeżycia. Od ponad trzech dekad Biblioteka Narodowa systematycznie monitoruje poziom czytelnictwa. Najnowszy raport opiera się na sondażu z jesieni 2023 roku, przeprowadzonym metodą CAPI (Computer Assisted Personal Interview) na reprezentatywnej grupie Polaków powyżej 15. roku życia. Badanie obejmowało 2012 osób. Z raportu przeprowadzonego przez Bibliotekę Narodową możemy dowiedzieć się m.in. jaki procent osób deklaruje czytanie w określonym czasie, poznać średnią liczbę przeczytanych książek przez respondentów oraz uzyskać informacje na temat zmian w nawykach czytelniczych w porównaniu z latami poprzednimi. Raport zawiera również analizę związku między aktywnością czytelniczą, a różnymi czynnikami demograficznymi i społecznymi, takimi jak wiek, płeć czy wykształcenie. W 2023 roku 43% badanych zadeklarowało przeczytanie przynajmniej jednej książki w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy. Jest to zauważalny wzrost w porównaniu do wcześniejszych lat z wyjątkiem roku 2020, gdy wskaźnik był na podobnym poziomie. Zwiększeniu społecznego zasięgu książki według raportu z 2023 roku towarzyszyła poprawa nastrojów społecznych wśród Polaków^[1]. W badaniu uwzględniono pytania dotyczące poczucia sprawczości, optymizmu oraz ogólnej oceny własnej sytuacji życiowej. Odpowiedzi wskazują na wyższy poziom optymizmu w porównaniu do roku 2022, co może sugerować, że lepsze nastroje społeczne mogą mieć wpływ na większe zainteresowanie czytelnictwem. Mimo pozytywnych tendencji, liczba osób czytających regularnie, pozostała na zbliżonym poziomie jak w poprzednich latach. Według przeprowadzonych badań czytanie książek jest najbardziej popularne wśród osób uczących się i studiujących, które często czytają z powodów edukacyjnych. W tej grupie odsetek osób czytających co najmniej siedem książek rocznie wynosi 15%, co jest prawie dwukrotnie wyższe niż w całej populacji^[2]. Osoby, które regularnie sięgają po książki są najczęściej spotykane w miejscach, gdzie liczba mieszkańców oscyluje wokół 200 tysięcy. W miastach zauważalny jest wysoki odsetek osób z wyższym wykształceniem i związanych z nim zawodów. Łatwiej również natknąć się na miejsca sprzedające książki, takie jak biblioteki, księgarnie czy antykwariaty. Badania potwierdzają tendencję, że im starsza grupa wiekowa, tym mniej osób deklaruje czytanie książek. Grupa seniorów jest zróżnicowana zarówno pod względem aktywności zawodowej, jak i poziomu wykształcenia, co sprawia, że ujęcie ich jako jednorodnej kategorii może być mylące. Na nieczytanie książek mogą wpływać czynniki związane ze zdrowiem, szczególnie u osób starszych. Mimo to w 2023 roku odnotowano wzrost czytelnictwa wśród osób powyżej 60. roku życia^[3]. Chociaż nagłówki artykułów w sieci o tegorocznym raporcie entuzjastycznie wskazują na poprawę czytelnictwa w Polsce. Na uwadze musimy mieć fakt, że wzrost liczby osób sięgających po książki nie przekłada się na większą intensywność czytania. Odsetek osób, które przeczytały siedem lub więcej książek w ciągu roku, wynosi 8%, co nie stanowi statystycznie istotnej różnicy w porównaniu z poprzednimi latami. Z tego względu należałoby ostrożnie formułować prognozy dotyczące przyszłości czytelnictwa w Polsce. Szczególnie, że wynik ten pozostaje nadal niski. Dla porównania, w innych europejskich krajach, takich jak Wielka Brytania, Niemcy, Francja, Czechy czy kraje skandynawskie, odsetek osób czytających co najmniej jedną książkę w roku wynosi 70-80%^[4].

Preferencje czytelnicze Polaków

Badanie obejmowało różnorodność tematyczną i gatunkową książek oraz ich uwarunkowania społeczno-demograficzne. Odpowiedzi dotyczące tytułów i autorów były kodowane “metodą sędziów kompetentnych”^[5]. Klasyfikacja książek opierała się na kryteriach literaturoznawczych, estetyczno-formalnych, krytyce literackiej oraz wieloletnich badaniach. Pytanie o czytane książki miało charakter inkluzywny, obejmując tym samym wszystkie formy komunikacji czytelniczej, zarówno edukacyjne, zawodowe, jak i rekreacyjne. W 2023 roku najchętniej czytane w Polsce książki to kolejno literatura kryminalna, obyczajowo-romansowa, non-fiction (w tym biografie, publicystyka, historia XX wieku) oraz poradniki. Najwięcej książek pochodzi z zakupów (48%), a także z wypożyczeń od rodziny i znajomych (29%), prezentów (29%) oraz domowych zbiorów (16%)^[6]. Do czytania wybranych dzieł w sieci i poza nią najbardziej zachęcają blogerzy, influencerzy literaccy oraz recenzenci książek. W świecie offline rolę tę pełnią najczęściej nauczyciele, bibliotekarze oraz rekomendacje od rodziny i przyjaciół. Jak kryminały to oczywiście ich polski król, czyli Remigiusz Mróz, który po raz piąty zajmuje pierwsze miejsce na liście najbardziej czytanych autorów. Systematyczne publikacje kolejnych powieści Mroza podtrzymują zainteresowanie i pewien poziom napięcia u czytelników, którzy uważnie śledzą nowe wydania. Najczęściej wspominane przez badanych tytuły to jego najnowsze książki, takie jak ,,Światła w popiołach” i ,,Widmo Brockenu”, a także wcześniejsze, m.in. ,,Nieodgadniona”, ,,Kasacja” i ,,Behawiorysta”. Wydana w 2023 roku książka ,,Langer”, również zdobyła ogromną popularność, stając się bestsellerem zarówno w księgarniach, bibliotekach, jak i jako audiobook. Powieść będąca spin-offem serii o Joannie Chyłce, skupia się na postaci Piotra Langera, który awansował do roli głównego bohatera^[7].

Katarzyna Bonda zajmuje drugie miejsce pod względem liczby czytelników zainteresowanych literaturą kryminalno-sensacyjną. Jej książki, takie jak ,,Lampiony” czy ,,Kobieta w walizce”, cieszą się dużym powodzeniem. Podobnie jak w ubiegłych latach Harlan Coben, Agatha Christie i Paula Hawkins ponownie zdobyli wysokie miejsce w rankingu. Coben, amerykański pisarz, zasłynął z umiejętnego budowania napięcia w swoich historiach. Christie jest uznawana za mistrzynię powieści detektywistycznych, a Hawkins zdobyła rozgłos dzięki książce ,,Dziewczyna z pociągu”. Jej powieści przyczyniły się do wzrostu zainteresowania thrillerami psychologicznymi^[8]. Literatura obyczajowo-romansowa przyciąga czytelników poprzez swoje charakterystyczne gatunkowo schematy i emocjonalnie angażujące wątki. Fabuła koncentruje się na relacjach miłosnych, tworząc różnorodne odmiany romansów, od melodramatu rodzinnego po historię feministyczne, miłosne trójkąty oraz te o tematyce LGBT+. Do grupy najbardziej popularnych autorów i autorek romansów zaliczają się m.in. Danielle Steel, Nicholas Sparks i Katarzyna Grochola, której książki, takie jak ,,Miłość w cieniu słońca”, ,,Serce na temblaku” i ,,Nigdy w życiu!” zdobyły wielu fanów. Wśród autorów tego formatu znajdują się także E. L. James i Blanka Lipińska specjalizujące się w literaturze erotycznej oraz autorki powieści „Young Adult”. Delia Owens i Colleen Hoover, które zdobyły popularność głównie dzięki rekomendacjom społecznym i influencerom.

Polski rynek książki od kilku lat przeżywa ogromny wzrost popularności literatury skierowanej do młodzieży i młodych dorosłych. Sukces ten można przypisać fenomenowi portalu czytelniczego Wattpad, który od lat służy jako platforma do publikowania i czytania. Wattpad jest przede wszystkim miejscem społecznej komunikacji, gdzie czytelnicy dzielą się opiniami o przeczytanych historiach. Teksty publikowane na tym serwisie, bywają później wydawane w tradycyjnej, papierowej formie. Głównymi odbiorcami są młodsze pokolenia, które z pasją kolekcjonują tego typu książki. Wśród preferencji czytelniczych wyróżniają się powieści typu dark-romance i romanse mafijne opisujące niebezpieczne doświadczenia i mroczne tajemnice bohaterów, często związane ze światem przestępczym. Bohaterami są zazwyczaj negatywne postacie mężczyzn, którzy stają się obiektami pożądania młodych bohaterek. Literatura ta często zawiera dużą dawkę napięcia seksualnego, sceny erotyczne, a także przemoc fizyczną i psychiczną. Pod koniec roku 2022 Weronika Marczak, znana czytelniczkom Wattpada, spełnia marzenie wielu nastolatek i wydaje w formie papierowej pierwszą książkę z serii ,,Rodzina Monet”. Bohaterką powieści jest czternastoletnia Hailie Monet, która po tragicznej śmierci bliskich trafia pod opiekę pięciu przyrodnich braci, o których istnieniu wcześniej nie wiedziała. Monetowie są nie tylko niezwykle bogaci, ale także moralnie zepsuci. Hailie zamieszkuje w ogromnej pensylwańskiej posiadłości, która staje się jej złotą klatką, a bracia kontrolują każdy jej ruch, dodając przy tym kolejne zakazy i nakazy do listy, której musi przestrzegać^[9].

Książka wzbudziła wiele kontrowersji wśród starszych czytelników, którzy zarzucili jej romantyzowanie przemocy. Upominając, że takie treści kształtują w bardzo młodych odbiorcach szkodliwe wyobrażenia o związkach między kobietami a mężczyznami oraz ograniczają kobiece poczucie własnej wartości. W dalszych częściach serii Hailie stopniowo odzyskuje swój głos i uczy się kierować życiem według własnych przekonań, choć ta wolność wymaga od niej wielkiego poświęcenia i determinacji. Książka nie znalazła się jednak w raporcie Biblioteki Narodowej pomimo wielu nominacji i podbijania toplist zeszłorocznej sprzedaży (powieść przekroczyła sto tysięcy egzemplarzy). Tłumy na spotkaniach autorskich oraz medialne, trwające do dziś, poruszenie zdecydowanie mogą świadczyć o sukcesie serii w 2023 roku. Literatura fantastyczna dla dorosłych obejmuje różnorodne gatunki, w tym horror nadnaturalny, fantasy, science fiction, powieści postapokaliptyczne oraz urban fantasy. Wielu miłośników tego typu literatury koncentruje się wyłącznie na fantastyce i często sięga po kilka książek rocznie. Wśród najpopularniejszych tegorocznych autorów znajdują się Stephen King wraz z kolekcją kilkudziesięciu dzieł m.in. ,,Sklepik z marzeniami” czy ,,Podpalaczka”. Podobnie jak J. K. Rowling z ponadczasową serią o przygodach młodego czarodzieja, Andrzej Sapkowski ze swoim światowym Wiedźminem oraz J.R.R. Tolkien z serią – ,,Władca Pierścieni”^[10]. Zaznaczyć trzeba, że w tegorocznym raporcie szczególnie wyróżniały się powieści osadzone w czasach II wojny światowej, zwłaszcza w obozach koncentracyjnych, takie jak ,,Tatuażysta z Auschwitz” Heather Morris oraz ,,Położna z Auschwitz” Magdy Knedler. Polskie powieści historyczne z romansem oraz sagi rodzinne także cieszyły się popularnością. Najchętniej czytane to ,,Stulecie winnych” i ,,Matki i córki” Ałbeny Grabowskiej^[11].

W ramach wyborów czytelniczych analizowana jest również literatura piękna wysokoartystyczna. Jej styl charakteryzuje się unikaniem schematów fabularnych i zachowaniem oryginalności intelektualnej oraz artystycznej. Na potrzeby analizy wyodrębniono klasykę, czyli utwory wydane w Polsce przed rokiem 1918. Literatura tego typu krąży głównie w kręgach towarzyskich, co wskazuje na jej społeczny charakter i wpływ na czytelników. Od sześciu lat jedną z autorek tej kategorii jest Olga Tokarczuk. W 2023 roku 1,3% czytelników zadeklarowało czytanie jej powieści, głównie ,,Ksiąg Jakubowych”. W tegorocznym badaniu uwagę przyciągnął, również Jakub Żulczyk, którego powieść ,,Ślepnąc od świateł” zyskała popularność po emisji serialu o tym samym tytule. Książka prezentuje mroczną stronę współczesnej Warszawy z perspektywy dilera narkotykowego^[12]. Do klasyków polskiej literatury z pierwszej połowy XX wieku czytanej najczęściej w 2023 roku należały m.in. ,,Ferdydurke” i ,,Pornografia” Witolda Gombrowicza, ,,Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego oraz ,,Znachor” Tadeusza Dołęgi-Mostowicza. W literaturze XXI wieku pojawiło się więcej autorów, takich jak Zyta Rudzka, Joanna Bator, Mira Marcinów, Marcin Pilis czy Robert Rient. Poezja również miała swoje miejsce, choć rzadziej wymieniana, z utworami Czesława Miłosza, Wisławy Szymborskiej oraz Wojciecha Albińskiego^[13]. Literatura dokumentalna przeszła znaczące zmiany w ostatnich latach, łamiąc tradycyjne podziały na gatunki. Mimo tych przekształceń, nadal istnieje zainteresowanie klasycznymi formami non-fiction, takimi jak reportaż, autobiografia czy eseje. Najczęściej wybieranymi publikacjami dokumentalnymi były biografie, szczególnie dotyczące polityków, takich jak Lech Kaczyński czy Aleksander Kwaśniewski. Książki o życiu i dokonaniach himalaistów, sportowców i piłkarzy także przyciągały uwagę czytelników. Jednak przełomem wśród wspomnień i biografii z 2023 roku była autobiografia księcia Harry’ego ,,Ten drugi”, która cieszyła się ogromnym zainteresowaniem podobnie jak ,,Bitwa braci. William, Harry i historia rozpadu rodziny Windsorów” autorstwa Roberta Laceya^[14]

Jedną z najgłośniejszych książek roku 2023 były niewątpliwie ,,Chłopki. Opowieść o naszych babkach” autorstwa Joanny Kuciel-Frydryszak. Ta historyczna narracja przybliża życie wiejskich kobiet w Polsce. Autorka analizowała listy, pamiętniki i inne artefakty, aby przedstawić codzienność, trud i biedę, z jakimi zmagały się nasze babki i prababki. Książka odbiła się głośnym echem i wzbudziła dyskusje, ponieważ wielu czytelników odkryło, że ich doświadczenia rodzinne nie są jednostkowe, ale powszechne. Kuciel-Frydryszak zwraca uwagę na niewystarczające społeczne przepracowanie tematu biedy i trudów życia chłopskiego, często ignorowanego w historii na rzecz opowieści o elitach. Książka podkreśla znaczenie historii naszych przodków w budowaniu tożsamości i zachęca do większej refleksji nad przeszłością^[15].

Wzrost dostępności informacji w sieci nie zmniejsza za to zainteresowania poradnikami. Czytelnicy oczekują pogłębionych opowieści na tematy podróżnicze, kulinarne, a przede wszystkim psychologii życia codziennego i emocjonalnego oraz metody duchowego i umysłowego rozwoju. Najbardziej wpływową książką od ponad dziesięciu lat jest ,,Potęga podświadomości” Josepha Murphy’ego (1,8% czytelników). Inne popularne poradniki to ,,Technika uwalniania” Davida R. Hawkinsa oraz ,,Jestem Bogiem” podświadomości Beaty Pawlikowskiej. Poradniki o rozwoju indywidualnym kładą nacisk na kontrolę emocji, podnoszenie poczucia własnej wartości i rozwijanie inteligencji emocjonalnej. Popularne tytuły w roku 2023 to m.in. ,,Praktyczny poradnik dla wysoko wrażliwych” Beaty Mąkolskiej, ,,Jak przestać się martwić i zacząć żyć” Dele Carnegie czy ,,50 Cent. Prawo odwagi” Roberta Greene’a^[16].

Tab.1 Najpoczytniejsi autorzy według liczby czytelników w roku 2023

Źródło danych: Biblioteka Narodowa

Wpływ nowych form czytania na wyniki badań

W badaniu stanu czytelnictwa z 2023 roku po raz pierwszy uwzględniono nowoczesne metody zdobywania informacji o książkach, które wynikają z cyfrowych interakcji społecznych. Do takich źródeł należą multimedialne podcasty, vlogi, krótkie filmy oraz rekomendacje influencerów na platformach takich jak TikTok, YouTube oraz Instagram. W raporcie znajdziemy analizę różnic w czytaniu książek w formatach cyfrowych w porównaniu z tradycyjnymi, drukowanymi książkami. Wśród głównych obserwacji pojawia się fakt, że czytelnictwo w formatach cyfrowych nadal pozostaje mniej popularne niż czytanie tradycyjnych książek. Analiza wykazała również, że młodsze pokolenia są bardziej skłonne do czytania książek w formatach cyfrowych, co może wynikać z większego czasu spędzanego przed ekranami urządzeń elektronicznych i zaznajomienia z technologią. Wyniki przedstawione w raporcie wskazują na ewolucję czytelnictwa w erze cyfrowej oraz na potrzebę dalszych badań wpływu nowych form czytania na nawyki czytelnicze i preferencje czytelników^[17].

Wnioski i perspektywy

Wprowadzenie wymogu otwierania bibliotek publicznych w co najmniej połowę sobót rocznie, zgodnie z Narodowym Programem Rozwoju Czytelnictwa, wzmocniło dostępność i przyczyniło się do dwukrotnego wzrostu liczby odwiedzających m.in. aktywnych zawodowo mężczyzn w wieku 25-39 lat^[18]. Zmiany w sposobie, w jaki ludzie sięgają po książki, odzwierciedlają ewolucję współczesnej kultury czytelniczej. Obecność w mediach społecznościowych tzw. book instagramerów i influencerów nie tylko sprzyja promocji literatury, ale także zachęca ludzi do odkrywania świata książek. Zjawisko to szczególnie widoczne jest podczas targów książki, gdzie coraz większa liczba czytelników angażuje się w wydarzenia kulturalne i literackie. Mimo trudnych okoliczności, takich jak trwająca wojna na wschodzie, raport odnotowuje ogólną poprawę nastrojów społecznych oraz subiektywną ocenę sytuacji ekonomicznej, co może przyczynić się do dalszego wzrostu zainteresowania czytaniem. W efekcie, raport z 2023 roku wykazuje nie tylko aktualny stan czytelnictwa, ale także zarysowuje obiecujące tendencje, które mogą kształtować przyszłość kultury czytelniczej w Polsce.

1. Z. Zasacka, R. Chymkowski, I. Koryś, Stan czytelnictwa książek w Polsce w roku 2023, Biblioteka Narodowa, Warszawa 2024, s. 5. ↑

2. Z. Zasacka, R. Chymkowski, I. Koryś, op. cit., s. 6. ↑

3. Ibidem., s. 7-8. ↑

4. G.Cygonik, Jak Polacy czytają książki? Ranking: czytelnictwo nad Wisłą ma się coraz lepiej, „Rzeczpospolita”, https://edukacja.rp.pl/trendy/art40117931-jak-polacy-czytaja-ksiazki-ranking-czytelnictwo-nad-wisla-ma-sie-coraz-lepiej, [dostęp: , 05.04.2024]. ↑

5. Technika stosowana w badaniach jakościowych, polegająca na wykorzystaniu wiedzy i doświadczenia ekspertów w danej dziedzinie do klasyfikacji lub oceny danych. ↑

6. Z. Zasacka, R. Chymkowski, I. Koryś, op. cit., s. 35. ↑

7. K. Izydorczyk, Remigiusz Mróz znowu na szczycie! Tym razem chodzi o kontynuację „Chyłki” w formie audioserialu, „Gazeta.pl”, https://kultura.gazeta.pl/kultura/7,114430,30956240,remigiusz-mroz-znowu-na-szczycie-tym-razem-chodzi-o-kontynuacje.html, [dostęp: 12.05.2024]. ↑

8. Z. Zasacka, R. Chymkowski, I. Koryś, op. cit., s. 40. ↑

9. B.Czartoryski, Literacki fenomen dla młodych pod choinką? „To budzi mój niepokój”, „Onet Kultura”, https://kultura.onet.pl/ksiazki/rodzina-monet-literacki-fenomen-dla-mlodych-pod-choinka-budzi-moj-niepokoj/vfq8w6x, [dostęp: 22.12.2023]. ↑

10. Z. Zasacka, R. Chymkowski, I. Koryś, op. cit., s. 53-54. ↑

11. Ibidem., s. 26. ↑

12. Ibidem., s. 55-57. ↑

13. Ibidem., s. 56. ↑

14. Ibidem., s. 61. ↑

15. K. Sroczyńska, Kto się pod ławką urodził, ten na nią nigdy nie wejdzie. Jak żyły nasze chłopskie prababki, „oko.press”, dostęp: https://oko.press/chlopki-jak-zyly-nasze-chlopskie-prababki, 2.07.2023. ↑

16. Z. Zasacka, R. Chymkowski, I. Koryś, op. cit., s. 67-70. ↑

17. Ibidem., s. 13-14. ↑

18. Ibidem., s. 29. ↑