Po raz pierwszy, to my, kobiety, kierujemy losami naszej pięknej Ojczyzny. I mówię „my dotarłyśmy”, ponieważ nie dotarłam tu sama, dotarłyśmy wszystkie – mówiła Claudia Sheinbaum Pardo na inauguracji swojej prezydentury w październiku 2024 r., obejmując ten urząd jako pierwsza kobieta w historii Meksyku[1]. Tymi słowami nowa prezydentka zaakcentowała wielopokoleniową walkę Meksykanek o równą reprezentację na scenie politycznej oraz przełamanie szklanego sufitu. Nie bez znaczenia to właśnie Ifigenia Martínez, Przewodnicząca Izby Deputowanych, pierwsza Meksykanka, która ukończyła studia magisterskie na Uniwersytecie Harwardzkim oraz wieloletnia działaczka na rzecz równouprawnienia kobiet, wręczyła Claudii Sheinbaum pas prezydencki, będący symbolem najwyższej władzy w państwie[2]. Pas został wykonany przez żołnierki armii meksykańskiej, a godło kraju zostało ręcznie wyhaftowane przez Evangelinę Renteríę de la Cruz[3]. Sheinbaum Pardo na swojej inauguracji była ubrana w suknię wykonaną przez rzemieślniczkę i projektantkę ze stanu Oaxaca. Biały kolor stroju oraz ręcznie wykonane ozdoby sukni miały podkreślić pracę krawiecką wykonywaną od wieków przez rdzenne Meksykanki. Podczas inauguracji prezydentce towarzyszyło również 70 reprezentantek ludów tubylczych (hiszp. Pueblos indígenas de México) i afro-meksykańskich ludów[4]. Co więcej, po części oficjalnej odbyła się uroczystość pobłogosławienia Sheinbaum Pardo przez głowy autochtonicznych ludów, zgodnie z pielegnowaną przez nich tradycją.
Kim jest pierwsza prezydentka Meksyku?
Sheinbaum wygrała majowe wybory prezydenckie w 2024 r. z rekordowym poparciem w wysokości 59,36% głosów[5]. Wybór, którego dokonali Meksykanie, nie był przypadkowy. Po pierwsze, program Claudii Sheinbaum w dużej mierze nawiązywał do polityki poprzedniego prezydenta Meksyku i założyciela Ruchu Odrodzenia Narodowego (Partii Morena) Andrésa Manuela Lópeza Obradora (od pierwszych liter imion i nazwiska nazywanego również AMLO). Prezydent, kończąc swoją kadencję, cieszył się ogromną popularnością. Sheinbaum została niejako wyznaczona do kontynuacji zapoczątkowanej przez niego „Czwartej Transformacji”[6]. Po drugie, wizerunek zwyciężczyni majowych wyborów idealnie wpasował się w trwający w Meksyku proces burzenia szklanego sufitu. Proces ten rozpoczął się w latach 80. i 90. XX wieku, kiedy to pojawiły się pierwsze próby demokratyzacji państwa, a także wyzwania dla sprawującej rządy Partii Rewolucyjno-Instytucjonalnej (PRI), w tym oskarżenia o fałszerstwa wyborcze[7].
W 2000 r. Sheinbaum pełniła funkcję Sekretarza ds. Środowiska, zaś w 2015 r. była szefową dzielnicy Tlapan w Mexico City[8]. Natomiast już dwa lata później została wybrana na stanowisko burmistrza miasta jako pierwsza kobieta w historii. Sheinbaum jest również uznaną naukowczynią. W czasie studiów magisterskich i doktoranckich prowadziła badania w Lawrence Berkeley National Laboratory na Uniwersytecie Kalifornijskim. Kwestia ochrony środowiska nieprzypadkowo była tak często poruszana przez kandydatkę w kampanii wyborczej. Sheinbaum w latach 2007-2014 była członkinią Komisji Międzynarodowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (IPCC), który otrzymał Nagrodę Nobla w 2007 r.[9].
Sfeminizowane wybory prezydenckie
W wyborach prezydenckich w maju 2024 r. wzięło udział oficjalnie trzech kandydatów, jednak szybko okazało się, że kampania została zdominowana przez dwie silne postaci kobiece.
Zasadniczą częścią programu politycznego każdego z trzech kandydatów stanowiły postulaty dotyczące ochrony praw kobiet. Najpoważniejszą konkurentką Claudii Sheinbaum była Xóchitl Gálvez,senatorka prawicowej Partii Akcji Narodowej (PAN)[10]. Kluczową kwestią w kampanii prezydenckiej X. Gálvez było jej pochodzenie, związane z rdzennym ludem Otomi. Sprawa okazała się jednak kontrowersyjna, gdyż dla kandydatki jej pochodzenie jest powodem do dumy, zaś dla grupy rdzennych mieszkańców z Tepatepec, jest to zakłamana kreacja polityczna[11]. Gálvez kojarzona jest również z ubiorem inspirowanym strojami ludności autochtonicznych oraz kontrowersyjnymi, krytycznymi komentarzami wymierzonymi przeciwko byłemu prezydentowi. W majowych wyborach zajęła drugie miejsce, uzyskując wynik 27,91% głosów[12].
Trzeci kandydat, Jorge Álvarez Máynez z partii Ruchu Obywatelskiego (Movimiento Ciudadano)zdobył 10,42% głosów[13]. Kluczową postacią jego kampanii wyborczej była Patricia Mercado rzeczniczka jego kampanii prezydenckiej. Z powodu swojego długoletniego doświadczenia politycznego, często wypowiadano się o niej jako o „czwartej kandydatce” w wyborach prezydenckich. Mercado jest polityczką znaną ze swojej feministycznej postawy. Od lat jest zaangażowana w walkę o prawa reprodukcyjne kobiet oraz społeczności LGBTQ+. Jednak w połowie kampanii wyborczej Mercado zdecydowała się zrezygnować ze sprawowanej funkcji, argumentując to obecnością pewnych decyzji partyjnych, które są jej obce i których nie byłaby w stanie bronić[14]. Mimo to okazywała swoje wsparcie dla kandydatury Máyneza do czasu wyborów.
Claudia Sheinbaum jako pierwsza prezydentka Meksyku
Meksyk na pierwszą kobietę w roli prezydenta czekał dwieście trzy lata. Kobiety na uzyskanie (a raczej wywalczenie) praw wyborczych – sto trzydzieści dwa lata. Przed uchwaleniem w 1953 r. dekretu uznającego równość wyborczą dla wszystkich Meksykanek, stan Jukatan już w 1923 r. nadał kobietom prawa wyborcze. To właśnie wtedy, po raz pierwszy w parlamencie stanowym, znalazły się trzy posłanki — Elvia Carrillo Puerto, Beatriz Peniche de Ponce i Raquel Dzib[15].
Meksyk charakteryzuje jedna cecha, która dotyczy niemal każdej sfery życia społecznego. Maczyzm (hiszp. machismo[16]) po rewolucji meksykańskiej często objawiał się w znacznej dysproporcji między mężczyznami a kobietami, szczególnie widocznej w ośrodkach władzy publicznej. Z tego powodu szczególne znaczenie miała kandydatura obrończyni praw człowieka, Rosarii Obarii de Piedry w 1982 r. na urząd głowy państwa[17]. W ślad za nią poszły kolejne kobiety – Cecilia Soto i Marcela Lombardo Otero w 1994 r., Patricia Mercado w 2006 r., Josefina Vázquez Mota w 2012 r. oraz Margarita Zavala w 2018 r.[18]. Mimo to, szklany sufit i dalece zakorzeniony maczyzm udało się pokonać dopiero Claudii Sheinbaum w 2024 r.
Pierwsze kwoty płciowe zostały wprowadzone w okresie transformacji meksykańskiej (2002 r.), kończące siedemdziesięciojednoletnie rządy centroprawicowej partii PRI[19]. Od tego momentu wszystkie partie polityczne musiały przestrzegać systemu stosunku płci w proporcji 70/30 kandydatów i kandydatek w wyborach federalnych[20]. Sześć lat później znowelizowano wysokość kwot do stosunku 60/40. Formalna równość nastąpiła jednak dopiero w 2014 r. na mocy zapisu Konstytucji Meksyku o parytecie płci w nominacjach do wyborów federalnych, stanowych i lokalnych[21]. Przyczyniło się to do znacznego wzrostu reprezentacji kobiet na stanowiskach politycznych. Pomimo długiej drogi Meksykanek do równości w przestrzeni publicznej, kobiety codziennie były i są ofiarami dyskryminacji oraz przemocy ze względu na płeć. Dlatego też od wielu lat, podstawową i nierozwiązaną kwestią w meksykańskiej polityce jest ochrona praw kobiet.
Prawa kobiet w wizji Sheinbaum
Fundamentem kampanii wyborczej Claudii Sheinbaum był program pt. „100 kroków do transformacji” (hiszp. 100 Pasos para la Transformación). Zawierał w sobie najistotniejsze postulaty, które prezydentka planuje wdrożyć w życie w czasie swojej sześcioletniej kadencji. Projekt opierał się na koncepcji „meksykańskiego humanizmu” (el humanismo mexicano), który jest fundamentem „Czwartej Transformacji”. Jest on połączeniem idei humanizmu z wartościami moralnymi procesów rewolucji meksykańskich, takich jak szacunek wobec demokracji, praw człowieka, czy zapewnienia sprawiedliwości społecznej[22]. Szczególne miejsce we wspomnianym programie zajęły także postulaty dotyczące ochrony praw kobiet, opracowane przez kandydatkę wraz z Olgą Sánchez Cordero, pierwszą feministyczną ministrą spraw wewnętrznych[23]. Jedną z propozycji było utworzenie Sekretariatu ds. Kobiet – organu odpowiedzialnego za koordynowanie, promocję i realizację równościowych polityk publicznych. Sheinbaum opowiadała się także za uchwaleniem równości materialnej, wzmocnieniem praw reprodukcyjnych czy nowelizacją przepisów z zakresu ochrony kobiet przed przemocą domową[24]. Warto zwrócić również uwagę na program „SOS Kobiety” (hiszp. El Programa SOS Mujeres), który zaimplementowano w Mieście Meksyk, kiedy Sheinbaum była jego burmistrzynią. Głównymi założeniami programu było m.in. zwiększenie liczby kobiet w prokuraturze w stolicy kraju oraz obowiązek badania każdej śmierci kobiety pod kątem ewentualnego podejrzenia przestępstwa ze względu na płeć ofiary[25]. W kampanii prezydenckiej Sheinbaum zapowiedziała chęć wdrożenia w przyszłości tego projektu w całym kraju.
Kandydatka wiele miejsca poświęciła również kobietom pochodzącym ze rdzennych meksykańskich społeczności, które wyraźnie były i są narażone na „poczwórne obciążenie” wynikające z ubóstwa, tożsamości etnicznej, płci oraz miejsca zamieszkania. Polityczka opowiadała się za koniecznością wsparcia pracy autochtonicznych kobiet, szczególnie tych zajmujących się rzemiosłem, w tym wspomnianym wcześniej haftem. Wśród ludności rdzennej model rodziny wciąż opiera się na strukturze patriarchalnej, gdzie o wczesnym zamążpójściu córki często decyduje ojciec dziewczyny[26]. Ogromną przeszkodą w uzyskaniu swobody dla kobiet o rdzennych meksykańskim pochodzeniu są także ograniczenia w edukacji. Pomimo że w Meksyku występuje 67 języków ludów tubylczych, hiszpański odgrywa dominującą rolę w szkolnictwie. Często uniemożliwia to młodym dziewczętom swobodną ekspresję w ich rodzinnym języku oraz naukę o kulturze swojego ludu[27]. Kontynuacja nauki na wyższych szczeblach edukacji jest często zbyt kosztowna i spotyka się z silnym oporem bardziej konserwatywnych członków rodziny, którzy córki i matki widzą w roli pomocnic przy pracy na roli.
Claudia Sheinbaum, dostrzegając niewystarczającą reprezentację rdzennych kobiet w sferze publicznej, rok 2025 zadedykowała właśnie im. Wielokrotnie w czasie kampanii wyborczej, debaty prezydenckiej oraz ceremonii inauguracyjnej Sheinbaum oddawała szacunek kobietom z najróżniejszych ludów dzięki strojom, inspirowanym meksykańskim haftem. Po wygranych wyborach prezydentka zapowiedziała także specjalny plan pomocowy, który ma na celu wsparcie rzemieślniczej pracy kobiet rdzennych oraz walkę z nierównością między płciami w ich społecznościach[28].
W pierwszych miesiącach prezydentury Claudii Sheinbaum wprowadzono szereg instrumentów chroniących prawa kobiet. Pierwszym z nich była zapowiadana w trakcie kampanii ustawa o równości materialnej, której celem jest zapewnienie równości w aktach prawnych ze szczególnym uwzględnieniem poszanowania praw człowieka i praw kobiet[29]. Na mocy dekretu prezydenckiego do Konstytucji Meksyku wprowadzono zapis o konieczności ochrony praw kobiet. Znowelizowano przepisy dotyczące ochrony kobiet przed przemocą domową, w wyniku których agresor będzie zobowiązany do opuszczenia domu, niezależnie od sytuacji notarialnej[30]. W federalnym Kodeksie Pracy umieszczono zapis o zobowiązaniu państwa Meksyk do wszelkich działań na rzecz likwidacji luki płacowej pomiędzy kobietami a mężczyznami. Utworzono również Krajowy Rejestr Środków i Nakazów Ochrony Kobiet, Młodzieży, Dziewcząt i Chłopców, którego celem jest przeciwdziałanie przemocy ze względu na płeć, a także wspomniany wcześniej i szeroko zapowiadany z kampanii prezydenckiej Sekretariat ds. Kobiet[31].
Oficjalnym symbolem prezydentury Sheinbaum jest młoda Meksykanka trzymająca flagę swojego kraju. Projekt wywołał spore kontrowersje ze względu na przesłonięcie przez dziewczynę fragmentu flagi, na którym znajduje się herb Meksyku. Krytycy prezydentki zarzucają jej celowe zasłonięcie meksykańskiego herbu. Jednak w rzeczywistości to przedstawienie niesie za sobą głęboką symbolikę priorytetów polityki Sheinbaum. Celem prezydentki jest bowiem wzmocnienie pozycji kobiet oraz ich większa obecność w przestrzeni publicznej. Strój Meksykanki na prezydenckim emblemacie także ma wymiar symboliczny – postać ubrana jest w tradycyjny strój, co nawiązuje do kultury i pochodzenia rdzennych kobiet.
Wyzwania polityki praw kobiet
W latach 90. XX w. symbolem miasta Juárez graniczącego z USA stały się las muertas de Ciudad Juárez, czyli „umarłe z miasta Juárez”. Fala kobietobójstwa (feminicidio[32]), stała się odzwierciedleniem najbardziej skrajnej formy przemocy wobec kobiet, która rozlała się na cały kraj. Obecnie jest to jeden z najbardziej palących problemów meksykańskiej polityki społecznej, od lat pozostający nierozwiązany. Według danych z Krajowego Spisu Powszechnego Prokuratur Stanowych (Censo Nacional de Procuración de Justicia Estatal) z lat 2015-2022, najniższy wskaźnik feminicidio wynosił 610 ofiar (2016 r.), natomiast najwyższy 959 kobiet (2022 r.)[33]. Co więcej, od 2017 r. zauważalny jest wzrost liczby ofiar feminicidio, który od 2018 roku utrzymuje się na poziomie powyżej 900 ofiar rocznie[34].
Inaczej przedstawiają sprawę dane opracowane przez Colectivo EPUMX i najróżniejsze organizacje społeczne[35]. Dzięki prowadzonym przez nie badaniom terenowym możliwe jest uzupełnienie tzw. czarnej strefy przestępstw, czyli przypadków śmierci kobiet niezakwalifikowanych jako feminicidio. Dla przykładu, w 2019 r. zginęły 3844 kobiety (co oznacza 11 kobiet dziennie)[36]. W czasie pandemii odnotowano spadek liczby zabójstw kobiet (w 2021 r. – 1018 przypadków), jednak obowiązkowy nakaz pozostawania w domu z powodu pandemii COVID-19 zmusił wiele ofiar przemocy do przebywania pod jednym dachem ze swoimi oprawcami[37]. Problemem związanym z rosnącą liczbą zabójstw nie są jedynie przypadki brutalnej śmierci kobiet, ale także związana z nimi wtórna wiktymizacja ze strony służb oraz prokuratury, wymierzona w rodziny ofiary.
Jednym z priorytetów administracji Sheinbaum, jak już wcześniej wspomniano, jest bezpieczeństwo kobiet, zgodnie z założeniem, że każda kobieta ma prawo do życia bez przemocy. Strategia walki z kobietobójstwem jest częścią wspólnej strategii bezpieczeństwa współtworzonej przez Sekretariat ds. Kobiet. Organ ten współpracuje z jednostkami samorządu terytorialnego na rzecz szybkiego reagowania i wykrywania przemocy ze względu na płeć, a także przeciwdziałania tego typu zabójstwom[38]. W planach znajduje się również powołanie ogólnopaństwowej linii pomocowej – „SOS dla kobiet”. Prezydentka chwali się również zmniejszoną liczbą zabójstw ze względu na płeć w okresie od września do grudnia 2024 r. Ich odsetek spadł o 26,05%[39].
Kolejnym palącym problemem dla Meksyku, jak i przejawem pogwałcenia podstawowych praw człowieka występującym w tym kraju, są liczne zaginięcia. W latach 2018-2020 zgłoszono aż 40 tys. zaginięć tylko wśród kobiet (z czego 55,8% stanowią zaginione w wieku 10-19 lat)[40]. Niestety, z danych wynika, że problem ten jedynie przybiera na sile (w 2023 r. odnotowano aż 10 315 przypadków osób zaginionych, zarówno mężczyzn, jak i kobiet)[41]. Także w przypadku zaginięć, podobnie jak w sprawie brutalnych zabójstw, rodziny ofiar często doświadczają podwójnej wiktymizacji, która uniemożliwia dotarcie do prawdy o losie pokrzywdzonej kobiety.
Według Human Rights Watch od początku prezydentury Sheinbaum liczba zaginięć wzrosła[42]. Organizacja dopatruje się przyczyny w powszechnych nadużyciach popełnianych przez funkcjonariuszy państwowych przy niemal całkowitej bezkarności oraz od lat prężnie działających organizacjach przestępczych[43]. Niestety, wśród wielu propozycji i działań zapowiadanych przez Claudię Sheinbaum dotyczących praw kobiet, nie znalazły się punkty dotyczące przeciwdziałaniu tajemniczym zniknięciom. Zaś ustawy wprowadzone w ramach 100 días nie uchroniły kobiet przed licznymi porwaniami[44].
Nierozwiązanym problemem jest również prawo do przerywania ciąży. W 2023 r. Najwyższy Sąd Sprawiedliwości Narodu wydał wyrok, w którym uznał kryminalizację aborcji za niezgodną z Konstytucją Meksyku. Pomimo że większość stanów zastosowała się wobec wspomnianego orzeczenia Sądu Najwyższego, terminacja ciąży wciąż nie została zdepenalizowana w całym kraju[45]. Prezydentka, pytana o stanowisko wobec przerywania ciąży, zazwyczaj odpowiadała wymijająco, że wyrok w tej sprawie już zapadł, dlatego należy skupić się na innych kwestiach dotyczących praw kobiet.
Feministyczna prezydentka Meksyku
Głęboko zakorzeniona nienawiść do kobiet jest m.in. skutkiem wspomnianego wcześniej machismo. Olbrzymia chęć przeciwstawienia się temu zjawisku jest odpowiedzią na pytanie o rosnącą popularność wśród Meksykanek wszelkich ruchów niosących na sztandarach ochronę praw kobiet i dbałość o ich podstawowe prawa. Zyskujący coraz większą aprobatę wśród kobiet feminizm jest naturalnym sprzeciwem wobec przemocy ze względu na płeć czy pochodzenie, szczególnie rdzenne. Również dlatego coraz więcej establishmentu politycznego zwraca uwagę na rosnącą przemoc wobec kobiet.
W czasie kampanii wyborczej głównym zarzutem wobec kandydatki partii Morena była obawa, że poprzedni prezydent będzie kontrolował Sheinbaum i tym samym nie będzie ona samodzielną głową państwa. Wątpliwość ta okazała się jednak bezpodstawna. Mimo że AMLO obiecał walkę z kobietobójstwem i przemocą wobec kobiet oraz utworzenie parytetowego rządu, wywiązał się jedynie z ostatniej kwestii. Fala kobietobójstwa w czasie prezydentury AMLO nie uległa zmniejszeniu, co spotkało się z krytyką środowiska feministycznego, zarzucającemu mu politykę milczenia. Prezydent ignorował również problem zaginięć, których większość ofiar stanowią kobiety. W oczach AMLO pytania organizacji pozarządowych i wolontariuszy szukających zaginionych bliskich były oznaką nekrofilii[46]. Sam prezydent, znany ze swojej konfrontacyjnej postawy, zrezygnował z udziału w tradycyjnych mediach (zwłaszcza w radiu, prasie i telewizji, w tym m.in. w największych prywatnych stacjach telewizyjnych Televisa i TV Azteca) tłumacząc to sfałszowaniem pracy dziennikarskiej, na rzecz codziennych porannych konferencji prasowych (tzw. mañaneras). Jednak ta forma przekazywania informacji z pierwszej ręki przez prezydenta stała się przyczyną rosnącej polaryzacji i nienawiści wobec wszystkich grup społecznych krytykujących jego działania – sędziów, feministek, obrońców praw człowieka oraz oczywiście dziennikarzy. W przeciwieństwie do Claudii Sheinbaum AMLO nie wykazywał wrażliwości społecznej ukierunkowanej na przemoc ze względu na płeć.
Podczas październikowej inauguracji nowej prezydentki środowisko feministyczne skrytykowało Sheinbaum, mówiąc, że nie jest ich reprezentantką. Powodem prawdopodobnie był fakt, że kandydatka partii Morena nigdy nie odcięła się od polityki swojego poprzednika, a zarazem mentora politycznego. Aktywistki miały również w pamięci wydarzenia z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet 8 marca w 2021 r., które odbyły się w Mieście Meksyk pod hasłem sprzeciwu wobec rosnącej przemocy wobec kobiet. Masowe protesty spotkały się z ostrą reakcją służb policyjnych — w demonstracjach 19 cywili oraz 62 policjantów zostało rannych. López Obrador, ówczesny prezydent, oskarżył feministyczne aktywistki o stosowanie przemocy oraz wandalizmu[47]. Sheinbaum odwołała się do tych wydarzeń pod koniec kampanii prezydenckiej, mówiąc: Nie zgadzamy się na stosowanie przemocy podczas demonstracji, ale nie umniejsza to uzasadnionemu żądaniu sprawiedliwości przez kobiety[48]. Obecnie stosunki prezydentki ze środowiskiem feministycznym uległy poprawie, jednak aktywistki wciąż uważnie śledzą jej działania. Sheinbaum prawdopodobnie nie jest prezydentką, o której marzyły współczesne feministki. Jednak czy w kraju pogrążonym w tak wszechobecnej przemocy prezydentka powinna pełnić rolę rewolucjonistki?
Prawa człowieka jako element strategii bezpieczeństwa Meksyku
W styczniu 2025 r. Claudia Sheinbaum obchodziła pierwsze sto dni swojej prezydentury. Ten krótki okres, często traktowany jest jako soczewka przyszłych działań i okazja do przewidzenia tendencji politycznych nowych rządów. Zazwyczaj po tym czasie spada poparcie polityczne, jednak w przypadku Sheinbaum stało się inaczej. Według sondażu El País z lutego 2025 r. 76% kobiet i 70% mężczyzn ocenia jej rządy pozytywnie[49]. Najlepiej postrzeganą działalnością polityczną nowej pani prezydent są prawa kobiet, które według sondażu Buendía y Márquez, oceniane są w sposób „dobry lub bardzo dobry” przez 86% respondentów[50]. Zatem, czy Meksyk ma w końcu prezydentkę, która będzie rzeczniczką wszystkich kobiet? Odpowiedź na to pytanie jest niejednoznaczna. Z jednej strony, prezydentka próbuje reprezentować rdzenne kobiety, którym oddaje ich należny głos. Natomiast, środowisko feministyczne, często obejmujące kobiety autochtoniczne, przygląda się działaniom Sheinbaum z dużą dozą ostrożności.
Wydaje się, że Claudia Sheinbaum jest świadoma swojej roli i odpowiedzialności, jaka wynika z faktu, że jest pierwszą kobietą prezydentką w historii Meksyku. W końcu oczekiwania Meksykanek wobec prezydentki są ogromne. W jej przypadku nie wystarczą już same gesty w zakresie polityki równościowej, jakie były podejmowane w poprzednich administracjach. Brak poczucia bezpieczeństwa jest najważniejszym i wciąż nierozwiązanym problemem społecznym, szczególnie istotnym dla elektoratu kobiecego. Bez wątpienia ruch feministyczny, aktywiści na rzecz obrony praw człowieka i dziennikarze w Meksyku, którzy często postrzegani są jako jedność, oczekiwaliby bardziej radykalnych kroków ze strony prezydentki. Administracja Sheinbaum nadaje walce z kobietobójstwem priorytetowe znaczenie, czego nie można powiedzieć o przeciwdziałaniu zaginięciom. Oba te zagrożenia pośrednio wynikają z obecnej sytuacji bezpieczeństwa w kraju, w którym wciąż dominujący wpływ mają kartele narkotykowe.
Sheinbaum musi pamiętać o wielosektorowej polityce równościowej i odpowiedzialnej strategii bezpieczeństwa narodowego, co ma bezpośredni wpływ na przemoc ze względu na płeć. Od prezydentki, zwłaszcza wywodzącej się z lewicowego środowiska, wymaga się nie tylko prowadzenia inkluzywnej polityki, ale przede wszystkim wprowadzenia w życie kluczowych zmian na rzecz praw kobiet.
[1] Dz. Cyt., No llego sola, llegamos todas. Discurso íntegro de posesión de Claudia Sheinbaum, El Grand Continent, 1.10.2024. https://legrandcontinent.eu/es/2024/10/01/no-llego-sola-llegamos-todas-discurso-integro-de-posesion-de-claudia-sheinbaum/ [dostęp: 5.03.2025].
[2] C. Aponte, Ella es la oaxaqueña que bordó el vestido de Claudia Sheinbaum, El Sol de Puebla, 1.10.2024. https://oem.com.mx/elsoldepuebla/mexico/ella-es-la-oaxaquena-que-bordo-el-vestido-de-claudia-sheinbaum-13444242 [dostęp: 5.03.2025].
[3] C. Aponte, Ella es la oaxaqueña que bordó el vestido de Claudia Sheinbaum, El Sol de Puebla, 1.10.2024. https://oem.com.mx/elsoldepuebla/mexico/ella-es-la-oaxaquena-que-bordo-el-vestido-de-claudia-sheinbaum-13444242 [dostęp: 5.03.2025].
[4] Mujeres de 70 pueblos indígenas y afromexicano entregan Bastón de Mando y Servicio a la presidenta Claudia Sheinbaum Pardo, Gobierno de Mexico, 3.10.2024.https://www.gob.mx/inpi/articulos/mujeres-de-70-pueblos-indigenas-y-afromexicano-entregan-baston-de-mando-y-servicio-a-la-presidenta-claudia-sheinbaum-pardo?idiom=es [dostęp: 5.03.2025].
[5] Presidencia – Nacional – Votos por Candidatura, Instituto Nacional Electoral, 3.06.2024. https://prep2024.ine.mx/publicacion/nacional/presidencia/nacional/candidatura [dostęp: 5.03.2025].
[6] „Czwarta Transformacja” (4T) to program polityczny zapoczątkowany przez AMLO w 2018 r. Łączy w sobie dumę z trzech kluczowych wydarzeń z historii Meksyku (wojny o niepodległość z lat 1810-1821, transformacji z lat 1858-1861 oraz rewolucji meksykańskiej), wielkie reformy polityczne, promocję sprawiedliwości społecznej i duże projekty infrastrukturalne.
[7] W Meksyku nieprzerwanie od 1929 r. rządziła jedna partia (Partia Rewolucji Instytucjonalnej [Partido Revolucionario Institucional, PRI]. Zmiana władzy nastąpiła w 2000 r., co jest symbolicznym momentem początku demokratyzacji tego kraju.
[8] Dzielnica Tlaplan w Mexico City zamieszkała jest w większości przez reprezentantów klasy średnie, a także jest miejscem urodzenia samej Sheinbaum.
[9] Ú. V. Córdova Morales, M. A. Núñez González, M. J. Vega Astorga, Claudia Sheinbaum y Xóchitl Gálvez: biografía y comunicación política de dos mujeres por la Presidencia de México, Revista Latinoamericana de ciencias sociales y humanidades, 5 (1), 2024, s. 5.
[10] Xóchitl Gálvez była wspierana przez koalicję PAN [Partido Acción Nacional – Partia Akcji Narodowej], PRI [Partido Revolucionario Institucional – Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna] i PRD [Partido de la Revolución Democrática – Partia Rewolucji Demokratycznej], działającą pod nazwą Fuerza y Corazón por México [Siła i Serce dla Meksyku]).
[11] F. Sanchez, She trails the ruling party’s candidate to be Mexican leader. Visiting her hometown helps show why, AP News, 23.05.2024. https://apnews.com/article/mexico-election-xochitl-galvez-claudia-sheinbaum-lopez-obrador-e41a7d65d5763349bd423b95a2e76c4f [dostęp: 5.03.2025].
[12] Presidencia – Nacional – Votos por Candidatura…
[13] Ibidem.
[14] Patricia Mercado renuncia a la campaña presidencial de Álvarez Máynez: „MC ha tomado decisiones que no puedo defender”, Latin Us, 20.02.2024.https://latinus.us/eleccion-2024/2024/2/20/patricia-mercado-renuncia-la-campana-presidencial-de-alvarez-maynez-mc-ha-tomado-decisiones-que-no-puedo-defender-108209.html [dostęp: 5.03.2025].
[15] 63rd anniversary of women’s suffrage in Mexico, Gobierno de Mexico, 18.10.2016. https://www.gob.mx/sre/articulos/63rd-anniversary-of-women-s-suffrage-in-mexico [dostęp: 5.03.2025].
[16] Maczyzm (hiszp. machismo) to „kult przesadnej męskości” szczególnie widoczny w krajach Ameryki Łacińskiej. Zdaniem Renaty E. Hryciuk, antropolożki i latynoamerykanistki, machismo oznacza „relacje władzy pomiędzy mężczyznami i kobietami”. Machismo przejawia się również w stałym dążeniu do potwierdzania przez mężczyznę i jego otoczeniu, że jest on jednostką „aktywną”, a nie „pasywną”. W studiach nad płcią kulturową (ang. gender studies) przeciwieństwem machismo jest marianismo, które wyznacza kulturowe miejsce kobiet w Ameryce Łacińskiej. Marianismo to pojęcie, które odnosi się do moralnej wyższości kobiet nad mężczyznami, w którym kobiety symbolizują stronę pasywną. Z powodu silnych inspiracji ruchem maryjnym, marianismo stawia na piedestale figurę matki oraz jej samopoświęcenie w imię rodziny.
- E. Hryciuk, Kobiecość, męskość, seksualność. Płeć kulturowa (gender) w badaniach dotyczących Ameryki Łacińskiej, [w:] M. F. Gawrycki, Dzieje kultury latynoamerykańskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 275 i 280.
[17] C. Maldonado, Mexican women’s long journey to win political rights, El Pais, 3.06.2024. https://english.elpais.com/international/2024-06-03/mexican-womens-long-journey-to-win-political-rights.html. [dostęp: 5.03.2025].
Kandydatura Rosario Ibarra de Piedra z Rewolucyjnej Partii Robotniczej (PRT) była istotna nie tylko z powodu przełamania szklanego sufitu płci, ale również ugrupowania politycznego. W 1982 r. kiedy Ibarra de Piedra wzięła udział w wyborach, Meksyk był państwem autokratycznym, w którym od 1929 r. rządy sprawowała jedna partia (Partia Rewolucji Instytucjonalnej [Partido Revolucionario Institucional, PRI].
[18] Ibidem.
[19] Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna (PRI) w ciągu swoich siedemdziesięciojednoletnich rządów zmieniała swoją ideologię polityczną. W 1938 roku została przekształcona w Partię Rewolucji Meksykańskiej, opowiadając się po lewej stronie spektrum ideologicznego. W latach 80. i 90. XX wieku PRI przyjęła politykę neoliberalną, a współcześnie jest postrzegana jako partia centrowa lub centroprawicowa.
[20] F. V. Correa, Who represents women in Mexico? Critical actors in times of congressional gender parity, Política. Revista de Ciencia Política, Vol. 60, nr 1, 2022, s. 38.
[21] Ibidem.
[22] A. Pérez Schoelly, El concepto de „Humanismo Mexicano” y su valor como categoría histórica, Revista Tlatelolco, PUEDJS-UNAM, 20.04.2023 https://puedjs.unam.mx/revista_tlatelolco/el-concepto-de-humanismo-mexicano-y-su-valor-como-categoria-historica/ [dostęp: 6.03.2025].
Wydarzenia historyczne, do których odnosi się „Czwarta Transformacja” to wojna o niepodległość z lat 1810-1821, okres transformacji z lat 1858-1861 oraz rewolucja meksykańska z lat 1910-1920.
[23] J. Castañeda-Navarrete, Mexico: why Sheinbaum’s historic election may not translate to gender equality, 12.06.2024. https://theconversation.com/mexico-why-sheinbaums-historic-election-may-not-translate-to-gender-equality-231981 [dostęp: 6.03.2025].
Olga Sánchez Cordero była ministrą spraw wewnętrznych w latach 2018-2021 w rządzie prezydenta Andrésa Manuela Lópeza Obradora, w czasie pierwszych rządów Partii Morena. Sama polityczka jest członkinią Partii Odrodzenia Narodowego (Morena).
[24] Ibidem.
[25] L. Guadarrama, Programa SOS: ¿En qué consiste el plan nacional para mujeres implementado antes en CdMx?, Milenio, 1.01.2025. https://www.milenio.com/politica/sos-mujeres-como-se-implementara-el-programa-en-mexico [dostęp: 6.03.2025].
[26] Women’s rights in Mexico: A brief history, Na’atik Mexico. https://naatikmexico.org/blog/womens-rights-in-mexico-a-brief-history [dostęp: 6.03.2025].
[27] Ibidem.
[28] Presidenta Claudia Sheinbaum presenta Apoyo Financiero a Mujeres Indígenas y Afromexicanas Artesana.s, Gobierno de Mexico, 10.01.2025. https://www.gob.mx/inpi/articulos/presidenta-claudia-sheinbaum-presenta-apoyo-financiero-a-mujeres-indigenas-y-afromexicanas-artesanas-387716 [dostęp: 6.03.2025].
[29] A. Barragán, Sheinbaum firma un conjunto de leyes para blindar los derechos de las mujeres mexicanas, El País.16.12.2024.https://elpais.com/mexico/2024-12-16/sheinbaum-firma-un-conjunto-de-leyes-para-blindar-los-derechos-de-las-mujeres-mexicanas.html [dostęp: 6.03.2025].
[30] Ibidem.
[31] Registro para órdenes de protección beneficiará a mujeres y niños donde quiera que se encuentren, CDMX, 29.12.2024. https://cdmx.info/registro-para-ordenes-de-proteccion-beneficiara-a-mujeres-y-ninos-donde-quiera-que-se-encuentren/ [dostęp: 6.03.2025].
[32] Feminicidio to zabójstwo motywowane nienawiścią oraz pogardą wobec kobiet, w przypadku której dochodzi obecność jednej z czterech okoliczności towarzyszących temu morderstwu: przemocy seksualnej, przemocy domowej, wcześniejszej relacji kobiety z przestępcą oraz znalezieniu zwłok w miejscu publicznym.
- Gutiérrez-Romero, Femicide Laws, Unilateral Divorce, and Abortion Decriminalization Fail to Stop Women’s Killings in Mexico, Queen Mary University of London, 7.07.2024, s. 13.
[33] Instituto Nacional de Estadística y Geografía, En números. Documentos de análisis y estadísticas. La medición del feminicidio en México, Delitos de feminicidio registrados en averiguaciones previas y carpetas de investigación abiertas, por grado de consumación, Vol. 1, núm. 28, styczeń-kwiecień 2023, s. 23.
[34] Ibidem.
[35] W Meksyku istnieje wiele organizacji zaangażowanych w poszukiwanie osób zaginionych. Są to m.in. Fuerzas Unidas por Nuestros Desaparecidos en México [(FUNDEM)] (Zjednoczone Siły na Rzecz Naszych Zaginionych w Meksyku), Movimiento por Nuestros Desaparecidos en México (Ruch na Rzecz Naszych Zaginionych w Meksyku), czy Centro de Derechos Humanos de las Mujeres [(CEDEHM)] (Centrum Praw Człowieka Kobiet).
[36] Colectivo EPUMX, Informe temático sobre la violencia contra las mujeres para el cuarto EPU México (2024) por organizaciones de la sociedad civil mexicana identificadas como Colectivo EPUMX, México, 2023, s. 22.
[37] Ibidem.
[38] A. Zúñiga, Claudia Sheinbaum presenta estrategias para la erradicación del feminicidio en México, Info Bae, 9.01.2025. https://www.infobae.com/mexico/2025/01/09/claudia-sheinbaum-presenta-estrategias-para-la-erradicacion-del-feminicidio-en-mexico/ [dostęp: 6.03.2025].
[39] Ibidem.
[40] Colectivo EPUMX, op.cit., s. 23.
[41] Instituto Mexicano de derechos humanos y democracia, Informe Nacional de personas desaparecidas 2024, 16.05.2024.https://imdhd.org/redlupa/informes-y-analisis/informes-nacionales/national-report-2024/ [dostęp: 6.03.2025].
[42] G. Zerega, Sheinbaum heredó “una crisis de derechos humanos” causada por la violencia, apunta Human Rights Watch, El Pais, 16.01.2025. https://elpais.com/mexico/2025-01-16/sheinbaum-heredo-una-crisis-de-derechos-humanos-causada-por-la-violencia-apunta-human-rights-watch.html [dostęp: 6.03.2025].
Human Rights Watch to organizacja pozarządowa zajmująca się monitorowaniem praw człowieka w różnych częściach świata. Powstała w 1988 r. z przekształcenia Helsinki Watch.
[43] Ibidem.
[44] C. Martínez, Sheinbaum, 100 días y 4,000 desapariciones, A dónde van los desaparecidos, 14.01.2025. https://adondevanlosdesaparecidos.org/2025/01/14/sheinbaum-100-dias-y-4000-desapariciones/ [dostęp: 6.03.2025].
[45] J. Tovar Sosa, Aborto legal en México: estos son los estados a los que se suma Nayarit tras su reciente aprobación, 25.01.2025. https://www.infobae.com/mexico/2025/01/25/aborto-legal-en-mexico-estos-son-los-estados-a-los-que-se-suma-nayarit-tras-su-reciente-aprobacion/ [dostęp: 6.03.2025].
W marcu 2025 r. dwadzieścia z trzydziestu meksykańskich stanów zastosowało się wobec wyroku Sądu Najwyższego z 2023 r. w sprawie niezgodności z Konstytucją Meksyku w sprawie kryminalizacji przerywania ciąży.
[46] Mexico’s president accuses press and volunteer searchers for missing people of ‘necrophilia’, APP News, 9.05. 2024. https://apnews.com/article/mexico-searching-mothers-disappeared-necrophilia-bc097a9cc1a62facc3958a413cef15a2 [dostęp: 6.03.2025].
[47] M. Abi-Habib, O. Lopez, Violencia en la marcha de mujeres en Ciudad de México; hay al menos 81 personas heridas, The New York Times, 8.03.2021. https://www.nytimes.com/es/2021/03/08/espanol/marcha-8m-mexico.html [dostęp: 6.03.2025].
[48] Dz. Cyt., „Legítima la demanda de justicia de la mujeres”: Sheinbaum sobre las marchas 8M, El Sol de Morelia, 9.03.2024.https://oem.com.mx/elsoldemorelia/elecciones-2024/opinion-de-claudia-sheinbaum-sobre-manifestaciones-de-mujeres-13297711 [dostęp: 6.03.2025].
[49] C. Harrison, Approval Tracker: Mexico’s President Claudia Sheinbaum, AS.COA, 4.02.2025. https://www.as-coa.org/articles/approval-tracker-mexicos-president-claudia-sheinbaum [dostęp: 5.03.2025].
[50] Ibidem.