Pokochaj swoją infrastrukturę, czyli o społecznej funkcji rur, kabli i cementu.

Polaryzacja społeczeństwa stała się narzędziem politycznym, które hamuje rozwój Polski i wzrost dobrobytu jej ludności. W obliczu obecnych (i przyszłych) kryzysów należy odejść́ od historycznych czy partyjnych ideologii i skupić́ się na definiowaniu, omawianiu i rozwiazywaniu realnych, aktualnych problemów. Brak działań́ tego typu stawia nas w niekorzystnej sytuacji w Unii Europejskiej, a nasz kraj staje się̨ zagrożony i niekonkurencyjny.

Co nas łączy?

Infrastruktura służy do zaspokajania naszych wspólnych potrzeb. Prawie wszystkie podstawowe potrzeby człowieka — dostęp do wody, elektryczności, ogrzewania, gospodarki odpadami, telekomunikacji, mobilności — są zaspokajane z wykorzystaniem infrastruktury. A zaspokojenie kolejnych, związanych z wyżywieniem, odzieżą, środkami higieny i lekami — nie jest możliwe bez jej wykorzystania. Infrastruktura to narzędzie, które uważamy za oczywiste i na którym polegamy każdego dnia — niezależnie od poglądów politycznych, wieku, tożsamości płciowej, orientacji seksualnej, koloru skóry, zamożności czy stanu zdrowia.

Infrastruktura, tak jak społeczeństwa, tworzy tzw. systemy złożone (ang. complex systems), które mają charakter sieci osadzonych w skonkretyzowanej przestrzeni fizycznej. Systemów tych nie zauważamy, chyba że zaczną nieprawidłowo działać. Infrastruktura nie ma charakteru indywidualnego — w większości przypadków nie jest własnością̨ jednej osoby, lecz dobrem wspólnym.

Najczęściej mówi się o infrastrukturze krytycznej i infrastrukturze społecznej. Krytyczna obejmuje systemy: zaopatrzenia w energię, surowce energetyczne i paliwa, łączności, sieci teleinformatycznych, finansowe, zaopatrzenia w żywność i wodę, ochrony zdrowia, transportowe, ratownicze, zapewniające ciągłość działania administracji publicznej, produkcji, składowania, przechowywania i stosowania substancji chemicznych i promieniotwórczych^[1].

Infrastruktura społeczna jest zorganizowaną podstawą zaspokojenia potrzeb w zakresie oświaty i nauki, kultury, ochrony zdrowia, pomocy społecznej, rekreacji i kultury fizycznej^[2]. Przykładowo są to szkoły, żłobki, przedszkola, obiekty kulturalno-społeczne (np. biblioteki, kina, teatry, centra aktywności lokalnych), obiekty sportowe (np. boiska, baseny, hale widowiskowo-sportowe), szpitale, przychodnie, sanatoria, domy pomocy społecznej.

Infrastruktura jako sztuczny system zaprojektowany, obsługiwany i utrzymywany przez ludzi, powinna zawsze służyć swojemu środowisku — ludziom i przyrodzie. Narzędzie to może być przydatne do nauki współpracy i dbania o dobra wspólne (tak jak historycznie współdzielona odpowiedzialność za utrzymanie tam i wałów w Holandii^[3]) czy nauki niezależności (np. poprzez pozyskiwanie ciepła z przetwarzania własnych odpadów). Infrastruktura uświadamia, że wszyscy jesteśmy połączeni przez uniwersalne potrzeby naszych ciał.

Infrastruktura w czasach (ciągłego) kryzysu.

Ostatnie kryzysy, których doświadczamy, pokazują nam jak fundamentalna jest rola infrastruktury i ludzi, którzy pracują wykorzystując ją.

Na początku pandemii Covid-19, mimo lockdownów, każdy z nas miał prąd, wodę, ciepło, internet, a śmieci były regularnie odbierane. Za każdą z tych wygód stali konkretni pracownicy, którzy w tym okresie nie pozostawali w domach. Szpitale działały na najwyższych obrotach, a w nich o życie i zdrowie ludzi walczył heroicznie personel medyczny.

Po 24 lutego 2022 roku wizja uzależnienia energetyki Europy od paliw kopalnych autorytarnego państwa okazała się być nagle złym pomysłem — i to nie tylko ze względów ekologicznych.

Niepożądane konsekwencje rozmieszczenia infrastruktury na skalę globalną doprowadziły nas do kryzysu klimatycznego i kryzysu bioróżnorodności. Nawet infrastruktura stworzona w celu ograniczenia emisji dwutlenku węgla może mieć negatywne skutki środowiskowe lub społeczne. W Kanadzie obiekt do sekwestracji dwutlenku węgla firmy Shell emituje go więcej niż wychwytuje^[4], a projekty elektrowni wodnych negatywnie oddziałują na społeczności Pierwszych Narodów^[5].

Infrastruktura może być strukturą symbolizującą władzę, konsumpcję, marnotrawstwo. Bywa opisywana w krytycznym świetle jako przestrzeń śmieciowa^[6] lub techno-skamieniałość^[7]. Mimo tych skaz, jest niezbędnym elementem życia. Aby zaleczyć te skazy potrzebna jest rzeczowa debata o infrastrukturze — jak wyobrażamy sobie zaspokajanie wspólnych potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń w naszym kraju? Niebezpieczne jest to, że kryzys polaryzacji społeczeństwa utrudnia nam tę rozmowę. Kluczowe jest uświadomienie sobie, że odporność i efektywność infrastruktury leży w interesie każdej Polki i każdego Polaka, niezależnie od jej czy jego poglądów politycznych.

Powiązania między naturą, środowiskiem zbudowanym i ludźmi rosną w zawrotnym tempie. Złożone, wieloskalowe interakcje między systemem naturalnym, zaprojektowaną infrastrukturą i wieloma podmiotami publicznymi, prywatnymi i społecznymi są codziennym życiem (eko)systemów naszych miast i wsi.

Mamy tendencję do traktowania problemów systemowych, których doświadcza większość z nas, jako problemów indywidualnych, w których indywidualistyczne reakcje będą skuteczne. Niestety, często dolewa to oliwy do (szalejącego) ognia. Modernizacja infrastruktury to doskonała lekcja współpracy, ponieważ pokazuje, że nie wszystko da się załatwić własnym sumptem, polegając jedynie na sobie, znajomych lub na najbliższej rodzinie.

Rozwój (cyrkularny) po szoku.

W miarę doświadczania kolejnych kryzysów — systemowych szoków — i wzrostu złożoności problemów, powstaje pytanie: czy nadal jesteśmy w stanie stworzyć dla siebie i przyszłych pokoleń zrównoważone miejsce do życia? Odpowiedź brzmi tak, ale tylko wtedy, gdy zrównoważony rozwój zrozumiemy jako odporność na kryzysy, a nie ich brak. Do wykonania jest ogromna ilość pracy organizacyjnej i fizycznej. Osiągnięcie zrównoważonego rozwoju (lub inaczej: Celów Zrównoważonego Rozwoju^[8]) zależy od trzech czynników: zdrowej biosfery, żyjącego w dobrobycie społeczeństwa i cyrkularnej gospodarki. Infrastruktura leży u podstaw wszystkich tych czynników.

Dobrobyt społeczeństwa opiera się na bezspornym poszanowaniu praw człowieka i praworządności, z uniwersalnym dostępem do wysokiej jakości opieki zdrowotnej, edukacji i kultury. Zdrowa biosfera i gospodarka uzależnione są od osiągnięcia cyrkularności. Dlatego współczesna infrastruktura powinna być modernizowana w zgodzie z zasadami rozwoju cyrkularnego.

Cyrkularność opiera się na następujących zasadach: (1) projektowanie wykluczające powstawanie odpadów i zanieczyszczeń, (2) utrzymywanie produktów i materiałów w użyciu, (3) regeneracja systemów naturalnych^[9]. Jest to odejście od bardzo wąskiego rozumienia gospodarki cyrkularnej (zwanej też gospodarką o obiegu zamkniętym) na rzecz bardziej holistycznego, wszechstronnego podejścia. Celem kapitalizmu jest kreowanie nowych potrzeb, celem cyrkularności jest zaspokojenie tych podstawowych. W kapitalizmie wartości upatruje się w ciągłym wzroście kapitału, w cyrkularności wartość łączy się z utrzymywaniem aktywów w stanie przydatności do użytku.

Dla człowieka główne aktywa to woda, żywność, prąd, ciepło, usuwanie odpadów, budownictwo, łączność internetowa, transport, przemysł. Dla naszego bezpieczeństwa, ekologii i oszczędności finansów cyrkulacja aktywów powinna tworzyć możliwie szczelnie zamknięty regionalny metabolizm. Co jest zdatne do naprawy, ponownego użytku, dalszego przetworzenia — powinno być tak zagospodarowane.

Wodę można oczyszczać w oczyszczalni ścieków lub z wykorzystaniem naturalnych filtrów gruntowo-roślinnych, gdzie jest to zasadne. Żywność, która później jest odpadem organicznym może być kompostowana i wykorzystana do użyźnienia gleby. Odpady organiczne mogą być także przetwarzane w biogazowniach, gdzie odzyskuje się z nich składniki odżywcze oraz produkuje energię i ciepło. Ciekawym zjawiskiem jest górnictwo miejskie (ang. urban mining), czyli odzyskiwanie wartościowych surowców np. metali z rozbieranych budynków i infrastruktury.

Rozwój cyrkularny, czyli integracja działań cyrkularnych z lokalnymi i regionalnymi systemami zaopatrzenia w dobra i usługi, to długotrwały proces, który zdecydowanie przekracza okres pojedynczej kadencji władz państwowych czy samorządowych. To proces, który należy planować na dekady. Natomiast niesie on zalety dla społeczeństwa, środowiska i gospodarki — zapewniając odporność na przyszłe kryzysy^[10].

Rezultatami działań cyrkularnych mogą być systemy (np. systemy recyklingu tzw. wody szarej), aktywności (np. symbioza przemysłowa) oraz infrastruktura (np. budynki adaptowalne do różnych funkcji). Rozwój cyrkularny musi jednocześnie szanować, chronić i wzmacniać usługi ekosystemowe^[11].

Rozwój cyrkularny powinien być napędzany planowaniem przestrzennym i procesami ekonomicznymi^[12]. Aby był możliwy, niezbędna jest intencjonalna, międzysektorowa współpraca oparta o jednostki samorządu terytorialnego, ze wsparciem państwa (szczególnie w zakresie sprzyjającej legislacji). Współpraca taka pomogłaby nam przezwyciężyć polaryzację, określić wspólne cele i skupić się na dbaniu o dobra wspólne.

Business not as usual.

Aby uczynić zadanie osiągnięcia cyrkularności bardziej wykonalnym, powinniśmy skoncentrować się na rozwoju regionalnym. Większość interwencji można skutecznie wdrożyć właśnie w takiej skali. Regionalny wymiar pozwala także na skuteczne zaangażowanie partnerów ze wszystkich sektorów (publicznego, prywatnego i obywatelskiego).

Narracje polityczne powinny odejść od kreowania (odgrzewania) konfliktów, a skupić się na przedstawianiu wizji państwa polskiego jako wspólnego domu 40 milionów różnorodnych ludzi. Polityczki i politycy mają za zadanie wyznaczać trendy, uczyć nas kształtowania miejsca, w którym współżyjemy i w którym będą też chciały żyć kolejne pokolenia. A jak pokazują dramatyczne doświadczenia ostatnich miesięcy — nie ma nic bardziej ludzkiego, zrozumiałego i łączącego niż chęć mieszkania w bezpiecznym miejscu, z dostępem do wody, prądu, ciepła, jedzenia, usług społecznych, chwili odpoczynku.

1. Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, www.gov.pl/web/rcb/systemy-infrastruktury-krytycznej, dostęp: 1.06.2022. ↑

2. M. Dolata, W. Łuczka-Bakuła, Stan i kierunki rozwoju infrastruktury gospodarczej obszarów wiejskich Wielkopolski, Poznań 2005. ↑

3. Dutch Dikes, http://dutchdikes.net/history, dostęp: 1.06.2022. ↑

4. CNBC, www.cnbc.com/2022/01/24/shell-ccs-facility-in-canada-emits-more-than-it-captures-study-says.html, dostęp: 1.06.2022. ↑

5. The Narwhal, https://thenarwhal.ca/state-of-erosion-the-legacy-of-manitoba-hydro, dostęp: 1.06.2022. ↑

6. R. Koolhaas, Junkspace, https://www.readingdesign.org/junkspace, dostęp: 1.06.2022. ↑

7. J. Zalasiewicz, M. Williams, C.N. Waters, A.D. Barnosky, P. Haff, The technofossil record of humans, “The Anthropocene Review”, 2014, nr 1(1), str. 34-43. ↑

8. UNIC Warsaw, https://www.un.org.pl, dostęp: 1.06.2022. ↑

9. The Ellen MacArthur Foundation, https://ellenmacarthurfoundation.org/topics/circular-economy-introduction/overview, dostęp: 1.06.2022. ↑

10. J. Williams, Circular Cities: A Revolution in Urban Sustainability, New York 2021. ↑

11. Ibidem. ↑

12. Ibidem. ↑