„Od więźnia do prezydenta, czyli kim jest nowy prezydent Senegalu Bassirou Diomaye Faye?”

24 marca 2024 roku Senegalczycy wybrali nowego prezydenta swojego kraju – Bassirou Diomaye Faye^[1]. Głowa państwa ma 44 lata, jest panafrykanistą i pierwszą osobą piastującą ten urząd, która ma dwie żony. Jeszcze na dziesięć dni przed wyborami (o których czy się odbędą, do ostatniej chwili nie było wiadomo) przebywał w więzieniu. Co ostatnio wydarzyło się na scenie politycznej Senegalu i kim jest nowy Prezydent?

Senegal – bastion demokracji w Afryce Zachodniej

Senegal był francuską kolonią, a niepodległość uzyskał w 1960 roku. Od początku swojej niezależności przyjął ustrój demokratyczny z systemem prezydenckim. Trzeba przyznać, że, w przeciwieństwie do innych państw regionu, całkiem dobrze demokrację podtrzymywał. Według Banku Światowego Senegal uchodzi za jedno z najstabilniejszych państw w Afryce^[2]. Jako jeden z niewielu krajów afrykańskich nigdy nie doświadczył zamachu. Jest to wręcz imponujące, gdyż w ostatnich latach na kontynencie dochodziło do częstych przejęć władzy przez junty wojskowe. Eksperci mówią o utworzeniu się tzw. coup belt^[3], do którego Senegal dzielnie nie dołączał, utrzymując u siebie system demokratyczny. Jednak – przy okazji ostatnich wyborów prezydenckich – kraj ten otarł się o zamach stanu^[4].

Zmierzch kadencji prezydenta Macky’ego Salla

W lutym 2024 roku Senegalczycy mieli wybierać nową głowę swojego kraju. Ówczesny prezydent Macky Sall piastował to stanowisko przez 12 lat – w 2012 roku rozpoczęła się jego pierwsza, 7-letnia kadencja, zaś w 2019 został wybrany ponownie, tym razem na 5 lat. W 2016 roku bowiem skrócono czas sprawowania urzędu oraz postanowiono, że będzie go można pełnić maksymalnie przez dwie kadencje. Sam Macky Sall był orędownikiem tych poprawek.

Były już prezydent bynajmniej nie cieszył się popularnością. Władając Senegalem wprowadził jednak kilka inwestycji mających na celu poprawienie sytuacji ekonomicznej w państwie. Jedną z nich była np. budowa sieci autostrad, które miały połączyć biedniejsze regiony kraju z dużo zamożniejszą stolicą, Dakarem^[5]. Udało mu się znacznie zwiększyć ilość wsi z dostępem do prądu. Porażki i skandale korupcyjne jednak znacznie przyćmiły sukcesy jego prezydentury^[6]. Co więcej, nie usprawnił sektora wydobywczego (Senegal jest zasobny w ropę i gaz), utrudniając tym samym społeczeństwu bogacenie się. Jednak przede wszystkim nie dopuszczał do głosu opozycji. A jej twarzą od 2014 roku był Ousmane Sonko, założyciel partii PASTEF – Afrykańskich Patriotów Senegalu na rzecz pracy, etyki i braterstwa^[7]. Orędownik odejścia od dotychczasowego sposobu prowadzenia polityki, wielokrotnie protestujący i skazywany na karę więzienia, był ulubieńcem nie tylko młodych, ale też tych lepiej wykształconych Senegalczyków^[8]. Skąd w takim razie wzięło się zwycięstwo nowego prezydenta, Bassirou Diomaye Faye, skoro to nie on grał pierwsze skrzypce w nawoływaniu do zmian?

Diomaye, czyli honorowy

To właśnie w lokalnym języku serer oznacza jedno z imion nowego prezydenta Senegalu. Urodził się 25 marca 1980 roku w zachodnim departamencie Senegalu M’Bour, na terenach wiejskich, a dokładniej w prowincji Ndiaganiao. Można powiedzieć, że politykę i bycie idealistą miał we krwi – jego ojciec był bowiem członkiem Socjalistycznej Partii Senegalu, a dziadek, jeszcze w czasach kolonialnych, został uwięziony przez Francuzów. Władzom nie spodobało się to, że przodek Diomaye zaciekle walczył o to, aby w Ndiaganiao została zbudowana szkoła (ta faktycznie później powstała i ukończył ją jego wnuczek).

Faye z wykształcenia jest prawnikiem. W 2004 roku ukończył również Krajową Szkołę Administracji w Dakarze. Jego początkowa droga zawodowa nie zapowiadała, że w przyszłości będzie uczestniczył w wyścigu o fotel prezydencki. Zaczął pracować jako inspektor podatkowy, a jego kolegą po fachu stał się wspomniany już przyszły lider opozycji Ousmane Sonko. To właśnie ten ostatni nakierował Faye na polityczne tory. W 2014 roku wspólnie utworzyli partię PASTEF. Ugrupowanie składało się z osób, które dotychczas nie miały nic wspólnego z polityką, a nawet jej nienawidziły^[9]. Partia powstała, by mówić głosem ludzi młodych. Za cel obrała sobie stworzenie takiego programu, który uczyni Senegal zamożnym narodem o silnych wartościach^[10]. Należy także dodać, że partia od początku była otwarcie antyfrancuska. Hej, powiedz głośno Francji, że już wystarczy. Nadszedł czas na zmianę^[11]. – takie słowa możemy przeczytać na oficjalnej stronie kampanii prezydenckiej Sonko z 2019 roku, w zakładce opisującej program partii PASTEF. Co ciekawe – jego kampanią kierował nie kto inny jak sam Diomaye. Ostatecznie Sonko przegrał z ubiegającym się o drugą kadencję Mackym Sallem, ale zdobył całkiem zadowalający wynik 15,67% głosów^[12]. PASTEF dalej aktywnie działała, jednak w lutym 2021 roku doszło do wydarzeń mocno naruszających wizerunek jej szefa, Ousmane Sonko. Został on oskarżony o gwałt, a oprócz tego zaczęło się toczyć wobec niego postępowanie za korumpowanie młodzieży^[13]. Istniało uzasadnione podejrzenie, że za wszystkim stał ówczesny prezydent Macky Sall, który nie chciał, aby Sonko w przyszłości zajął jego miejsce. Diomaye Faye, chcąc odciążyć nieco z obowiązków swojego przyjaciela, został nowym sekretarzem generalnym partii PASTEF. Jak na tę zmianę zareagowali zwolennicy partii? Sprawę da się wyjaśnić jednym zdaniem: Diomaye mooy Sonko. W lokalnym języku wolof oznacza to najzwyczajniej: Diomaye jest Sonko. To hasło stanie się przewodnim sloganem w późniejszej kampanii prezydenckiej Diomaye Faye, a powstało nie bez powodu. Przez lata znajomości i współpracy obaj politycy stali się sobie naprawdę bliscy i mimo różnic charakterów, można powiedzieć, że zaczęli być postrzegani jako jedna osoba. Diomaye nazwał nawet jednego ze swoich synów imieniem przyjaciela.

PASTEF pod okiem nowego sekretarza prężnie się rozwijała. Przy okazji wyborów parlamentarnych w 2022 roku, we współpracy z partiami opozycyjnymi zbudował on koalicję „Wyzwolić Naród”, której udało się uzyskać 56 na 165 miejsc w parlamencie^[14]. Na rok 2024 przypadały dużo ważniejsze dla Senegalu wybory prezydenckie, do których PASTEF i jej lider w dość trudnych warunkach rozpoczęli przygotowania. Sonko został oczyszczony z zarzutów gwałtu – za to przegrał proces o korumpowanie młodzieży. Faye natomiast został zatrzymany w kwietniu 2023 roku, a następnie umieszczony w areszcie za rozpowszechnianie fałszywych wiadomości, obrazę sądu i zniesławienie tego organu^[15]. Wkrótce doszły do tego zarzuty o nawoływanie do powstania oraz zagrażanie bezpieczeństwu państwa^[16]. Jakby tego było mało, partia PASTEF została rozwiązana przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych^[17]. Decyzja była uzasadniona tym, że na ulicach senegalskich miast dochodziło do zbyt wielu zrywów społecznych wywoływanych przez zwolenników ugrupowania.

Fakt, że zarówno Sonko, jak i Diomaye zostali pozbawieni wolności nie przerwał ich działalności politycznej, a jedynie dodał jej tempa. Wybory prezydenckie zbliżały się wielkimi krokami. W normalnych warunkach kandydatem prawdopodobnie zostałby Sonko, jednak przez ciążące nad nim wyroki został pozbawiony możliwości startu w wyborach. W listopadzie 2023 roku ogłoszono, że głównym kandydatem opozycji będzie więc Bassirou Diomaye Faye^[18].

Nadchodzą wybory, a tonący prezydent brzytwy się chwyta

Druga, a zarazem ostatnia kadencja prezydenta Macky’ego Salla nieubłaganie zbliżała się do końca. W lipcu 2023 roku zapewnił, że ma zamiar pokojowo przekazać władzę^[19]. Wskazywałoby to na podtrzymanie statusu Senegalu jako państwa, w którym nigdy nie doszło do zamachu stanu. Jednak niespełna miesiąc przed zaplanowanymi na 25 lutego 2024 roku wyborami, Sall ogłosił, że te zostaną przełożone na koniec roku^[20]. Jego kadencja miała się skończyć już 2 kwietnia. Tego typu nieuzasadniona deklaracja sprawiła, że status Senegalu jako państwa demokratycznego stał się zagrożony.

Decyzja Prezydenta spotkała się z mocnym sprzeciwem Senegalczyków, którzy domagali się wyborów, w związku z czym tłumnie wyszli na ulicę^[21]. Sprawą zajęła się Rada Konstytucyjna, która orzekła, że zamiar Macky’ego Sall’a jest niezgodny z konstytucją i ogłosiła nowy termin wyborów – 24 marca 2024 roku^[22].

Kampania zza krat

Pomimo formalnego statusu kandydata na prezydenta, Diomaye nie mógł prowadzić tradycyjnej kampanii. Wraz z ogłoszeniem nowego terminu wyborów, postanowiono wypuścić z więzień działaczy opozycyjnych, w tym Sonko i Diomaye^[23]. Stało się to zaledwie 10 dni przed głosowaniem.

Dopiero po wyjściu z niewoli opozycjoniści mogli faktycznie na żywo spotkać się z wyborcami. Głównym hasłem pojawiającym się na plakatach wyborczych było wspomniane: Diomaye mooy Sonko^[24]. Poszedł jasny komunikat – głosując na Diomaye, głosujesz na Sonko. Co więcej, do wyborów zostało dopuszczonych łącznie 19 kandydatów. Z ramienia byłego prezydenta Macky’ego Salla wystartował Amadou Ba.

24 marca Senegalczycy ruszyli do urn wyborczych. Frekwencja okazała się być naprawdę wysoka: wyniosła 61,3%^[25]. Wynik został rozstrzygnięty już w pierwszej turze. Bassirou Diomaye Faye wygrał wybory, uzyskując wynik 54,28%^[26]. Senegalczycy obronili demokrację i po raz pierwszy od uzyskania niepodległości wybrali głowę państwa z opozycji. Najmłodszego w historii Senegalu i otwarcie antyfrancuskiego Prezydenta, który na salony wprowadził dwie pierwsze damy.

Prezydent bigamista

Informacja, która najszybciej obiegła światowe media, to fakt, że nowy prezydent ma dwie żony. Taka sytuacja oznacza dwie pierwsze damy, których Senegal nigdy przedtem nie miał. Nie przewiduje więc tego również protokół dyplomatyczny tego kraju, który jest kalką zasad obowiązujących we Francji. Diomaye postanowił jednak prezentować się publice z nimi obydwiema i zabierać je obie na wizyty zagraniczne^[27]. Nie jest to przypadek odosobniony – dwie pierwsze damy mieli już prezydenci Nigru. Z kolei bigamiczny prezydent Gambii mógł oficjalnie na to stanowisko powołać tylko jedną ze swoich małżonek^[28]. Decyzja Faye o publicznym pokazywaniu się ze swoimi żonami jest swojego rodzaju manifestem. Daje to sygnał reszcie świata, że w wielu państwach afrykańskich panują odmienne zwyczaje, których Afrykańczycy nie zamierzają zmieniać, aby przypodobać się krajom zachodnim. Takie dumne promowanie lokalnych zwyczajów wynika z panafrykańskich poglądów nowego Prezydenta. Panafrykanizm to ruch polityczny podkreślający odrębną tożsamość duchową ludności afrykańskiej i pochodzenia afrykańskiego oraz konieczność ich politycznego współdziałania^[29]. W rzeczywistości jest to zagadnienie bardzo wielowarstwowe, a wśród afrykańskich liderów od lat trwają dyskusję nad celami i obecnym kształtem ruchu^[30].

Czas na zmiany

Diomaye szedł do wyborów jako kandydat opozycji. Czym przekonał do siebie ponad połowę wyborców? Przedstawił im wizję Senegalu zamożnego, niezależnego, z równomierną dystrybucją dóbr i bogactw. Zapowiedział walkę z korupcją w państwie i umocnienie instytucji. Postawił na rozwój gospodarczy kraju, obiecując wynegocjowanie nowych kontraktów surowcowych z zagranicznymi inwestorami. Młodzi Senegalczycy zaufali mu, co było niezwykle istotne, biorąc pod uwagę fakt, że społeczeństwo senegalskie należy do najmłodszych na świecie. Ponad połowa obywateli ma poniżej 25 lat, a prawie 35% z tej grupy nie pracuje^[31].

Na pierwszy plan wybija się także postulat, o którym żaden wcześniejszy Prezydent nie chciał głośno mówić. Senegal jako była francuska kolonia jest z Francją wciąż dość blisko powiązany. A to za sprawą tego, że należy do grupy 14 państw, posługujących się frankiem CFA. Jest to waluta, której wartość ściśle powiązana jest z kursem euro, a przed wprowadzeniem we Francji euro zależała od kursu franka francuskiego. Te 14 państw tworzy swoistą unię walutową, która ma przyczyniać się do większej stabilności finansowej państw członkowskich. Zdaniem krytyków waluta jest formą zachowania zależności kolonialnych przez Francję, która narzuciła ją byłym koloniom. Czy frank CFA faktycznie przyczynia się do rozwoju gospodarczego państw? Odpowiedź nie jest jednoznaczna, ale warto zaznaczyć, że większość państw posługujących się nim to najmniej rozwinięte gospodarki świata^[32]. Mimo to kwestia ta jest niewątpliwie jasna dla Diomaye, dlatego zapowiada odejście od dotychczasowej waluty. Jest zwolennikiem wejścia w unię walutową stworzoną z państw ECOWAS, czyli Wspólnoty Gospodarczej Państw Afryki Zachodniej^[33]. W organizacji bowiem od dłuższego czasu trwa dyskusja wokół wprowadzenia wspólnej waluty o nazwie eco^[34]. Bassirou mówi jednak, że jeżeli się to nie uda, Senegal będzie emitował swój własny, niezależny pieniądz. Tym samym stawia na możliwie największe odcięcie się od byłego kolonizatora.

Jeśli nie Francja to?

Istnieje całkiem spora szansa na powiększenie puli pozaeuropejskich sojuszników Senegalu. Tymi najbardziej atrakcyjnymi dla regionu wydają się ci, którzy od lat zwiększają swoją obecność w Afryce, czyli Chiny i Rosja. Nowy prezydent mocno podkreśla zamiar wynegocjowania nowych kontraktów dotyczących surowców, które mają ożywić gospodarkę kraju^[35]. Senegal jest państwem zasobnym w ropę, gaz oraz metale, takie jak złoto, rudy żelaza czy fosforany. Diomaye chce zakończyć swoistą klątwę surowcową i sprawić, aby Senegalczycy zaczęli się na tych surowcach bogacić. Otwarcie się na chińskie inwestycje (i tak już obecne w kraju) może mu to znacznie ułatwić. Należy zauważyć, że Pekin dość szybko pogratulował Faye zwycięstwa, określając ich stosunki jako przyjacielskie^[36]. Wskazuje to na pozytywne nastawienie dla przyszłego zacieśniania współpracy.

Obecność Rosji na kontynencie ma z kolei wymiar bardziej militarny niż gospodarczy, zwłaszcza za sprawą prywatnych grup wojskowych (takich jak np. Grupa Wagnera). Senegal kupuje już broń od Rosji^[37]. Z drugiej strony w Senegalu stacjonują wojska francuskie. Patrząc na to, że kraj politycznie jest dużo stabilniejszy niż państwa sąsiednie, nie powinien sobie pozwolić na wojskowe mieszanie się Federacji Rosyjskiej w jego sprawy. Niewykluczone jednak, że Faye w przyszłości uzna współpracę wojskową z kimś innym niż byłym kolonizatorem za bardziej atrakcyjną.

Co dalej?

Senegalczykom 24 marca 2024 roku udało się obronić demokrację i zachować status stabilnego, wolnego państwa w Afryce Zachodniej. Jest to niewątpliwie dobry sygnał dla reszty świata. Oprócz rządów większości, zwyciężył w tych wyborach głos młodych ludzi. Zwycięstwo Bassirou Diomaye Faye jest odzwierciedleniem społeczeństwa pragnącego zmian, zawiedzionego Europą oraz zmęczonego bezrobociem i biedą. Czy Diomaye jest w stanie faktycznie wprowadzić wszystkie zmiany, które zapowiada? Jedne są mniej, inne bardziej czasochłonne, ale jako Prezydent może wypełnić wiele obietnic. Na stanowisko premiera został powołany nie kto inny jak Ousmane Sonko. Współpraca między dwoma przyjaciółmi się nie kończy, a po wygraniu wyborów ma szansę ziścić się ich sen o niezależnym, dobrze prosperującym Senegalu.

1. Senegal’s Faye gets 54,28% of presidential vote. Provisional results show, „France 24”, 27 marca 2024, https://www.france24.com/en/africa/20240327-senegal-s-faye-gets-54-28-of-presidential-vote-provisional-results-show [dostęp: 13.05.2024]. ↑

2. Senegal, „The World Bank Overview”, https://www.worldbank.org/en/country/senegal/overview [dostęp: 12.05.2024]. ↑

3. W wolnym tłumaczeniu: pas zamachów stanu; Od 2020 roku mieliśmy w regionie do czynienia z zamachami stanu m. in. w Mali, Burkina Faso, Nigrze, Gwinei, Gabonie czy Czadzie. Zobacz: By the numbers – Coups in Africa, „VOA News”, 3 października 2023, https://projects.voanews.com/african-coups/ [dostęp: 12.05.2024]. ↑

4. Senegal Opposition Denounces ‘Constitutional Coup’ Behind Election Delay, „VOA News”, 6 lutego 2024, https://www.voaafrica.com/a/senegal-opposition-denounces-constitutional-coup-behind-election-delay/7473048.html, [dostęp: 14.05.2024]. ↑

5. After 12 years in power, Senegal’s Macky Sall leaves a fragile democracy, „Al Jazeera”, 19 marca 2024, https://www.aljazeera.com/features/2024/3/19/after-12-years-in-power-senegals-macky-sall-leaves-a-fragile-democracy, [dostęp: 14.05.2024]. ↑

6. Ibidem. ↑

7. Wolne tłumaczenie z: Patriotes africains du Sénégal pour le travail, l’éthique et la fraternité. ↑

8. We want Sonko’: Senegal opposition boosted after leaders freed before vote, „Al Jazeera”, 15 marca 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/3/15/we-want-sonko-senegal-opposition-boosted-after-leaders-freed-before-vote?traffic_source=KeepReading, [dostęp: 13.05.2024]. ↑

9. The Political Party PASTEF, Sonko, 22 sierpnia 2018, https://presidentousmanesonko.com/?p=92 [dostęp: 13.05.2024]. Dla osób znających francuski zachęcam do zapoznania się z oficjalną stroną partii: https://pastef.org [dostęp: 13.05.2024]. ↑

10. Ibidem. ↑

11. Wolne tłumaczenie z: Hey, say loudly to France it’s enough. It’s Time for Change. ↑

12. Election for Senegalese Presidency Results, „Election Guide”, 24 lutego 2019, https://www.electionguide.org/elections/id/2706/ [dostęp: 13.05.2024]. ↑

13. Ousmane Sonko trial: Opposition leader sentenced for corrupting youth, „BBC News”, 1 czerwca 2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-65775987 [dostęp: 13.05.2024]. ↑

14. Election for Assemblée Nationale Results, „Election Guide”, 31 lipca 2022, https://www.electionguide.org/elections/id/3809/ [dostęp: 31.05. 2024]. ↑

15. Senegal’s presidential election: Bassirou Diomaye Faye, Osumane Sonko’s Plan B, „Le Monde”, 23 marca 2024, https://www.lemonde.fr/en/le-monde-africa/article/2024/03/23/senegal-presidential-election-bassirou-diomaye-faye-ousmane-sonko-s-plan-b_6647601_124.html [dostęp: 13.05.2024]. ↑

16. Ibidem. ↑

17. Senegal dissolves party of opposition leader Sonko, „Al Jazeera”, 31 lipca 2023, https://www.aljazeera.com/amp/news/2023/7/31/senegal-dissolves-party-of-opposition-leader-sonko, [dostęp: 17.05.2024]. ↑

18. Senegal opposition party sponsoring new candidate Faye after court blocks jailed lider Sonko’s bid, „AP News”, 19 listopada 2023, https://apnews.com/article/senegal-presidential-election-sonko-macky-sall-69b534899c50768ced749c48c215e517, [dostęp: 17.05.2024]. ↑

19. Senegal President Macky Sall says he won’t run for third term, „BBC”, 4 lipca 2023, https://www.bbc.com/news/world-africa-66093983, [dostęp: 13.05.2024]. ↑

20. S. Lawal, Senegal elections: Why has President Macky Sall postponed the voting?, „Al Jazeera”, 8 lutego 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/2/8/senegal-elections-why-did-president-macky-sall-postpone-the, [dostęp: 13.05.2024]. ↑

21. Hundreds protest in Senegal to demand presidential elections before April 2, „France 24”, 2 marca 2024, https://www.france24.com/en/africa/20240302-hundreds-protest-in-senegal-to-demand-elections-be-held-within-month [dostęp: 13.05.2024]. ↑

22. Senegal sets delayed presidential elections for March 24, „Al Jazeera”, 7 marca 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/3/7/senegal-sets-delayed-presidential-elections-for-march-24?traffic_source=KeepReading [dostęp: 13.05.2024]. ↑

23. ‘We want Sonko’: Senegal opposition boosted after leaders freed before vote, op.cit. ↑

24. Senegal’s presidential election: Bassirou Diomaye Faye, Osumane Sonko’s Plan B, op.cit. ↑

25. Senegal’s Faye gets 54,28% of presidential vote. Provisional results show, op. cit. ↑

26. Ibidem. ↑

27. A. Łopatowska, Sytuacja bez precedensu: Senegal ma dwie pierwsze damy. Nowy prezydent jest bigamistą, „Rzeczpospolita”, 5 kwietnia 2024, https://kobieta.rp.pl/ludzie/art40119091-sytuacja-bez-precedensu-senegal-ma-dwie-pierwsze-damy-nowy-prezydent-jest-bigamista, [dostęp: 14.05.2024]. ↑

28. Ibidem. ↑

29. panafrykanizm, „Encyklopedia PWN”, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/panafrykanizm;3953726.html., [dostęp: 17.05.2024]. ↑

30. P. Natulya, Pan-Africanism Reborn?, “Africa Center for Strategic Studies, 19 marca 2024, https://africacenter.org/spotlight/pan-africanism-reborn/, [dostęp: 17.05.2024]. ↑

31. After 12 years in power, Senegal’s Macky Sall leaves a fragile democracy, „Al Jazeera”, 19 marca 2024, https://www.aljazeera.com/features/2024/3/19/after-12-years-in-power-senegals-macky-sall-leaves-a-fragile-democracy, [dostęp: 14.05.2024]. ↑

32. K. Mitręga-Niestrój, Funkcjonowanie strefy franka CFA – wstęp do krytycznej analizy, „Annales Oeconomia” Lublin, 2017. ↑

33. Senegal opposition leader seeks to reasure investors ahead of Sunday’s vote, „Reuters”, 21 marca 2024, https://www.reuters.com/world/africa/senegal-opposition-leader-seeks-reassure-investors-ahead-sunday-vote-2024-03-21/, [dostęp: 17.05.2024]. ↑

34. What is the proposed eco currency?, „Currency transfer”, 4 grudnia 2023, https://www.currencytransfer.com/blog/expert-analysis/what-is-the-proposed-eco-currency , [dostęp: 17.05.2024]. ↑

35. H. Clynch, Senegal’s new government mulls change in economic direction after Faye victory, „African Business”, 27 marca 2024, https://african.business/2024/03/politics/senegals-new-government-mulls-economic-direction-after-faye-victory, [dostęp: 17.05.2024]. ↑

36. China Congratulates Senegal’s Bassirou Diomaye Faye on Election Win, „Barron’s”, 27 marca 2024, https://www.barrons.com/news/china-congratulates-senegal-s-bassirou-diomaye-faye-on-election-win-6b44dacd [dostęp: 14.05.2024]. ↑

37. J. Świder, Nowy wyścig o Afrykę, „Interial”, 22 października 2022, https://biznes.interia.pl/gospodarka/news-nowy-wyscig-o-afryke,nId,6357436, [dostęp: 14.05.2024]. ↑