Minęły ponad dwa lata od wybuchu masowych protestów w Iranie, będących reakcją na śmierć Mahsy Amini – młodej kobiety zatrzymanej i pobitej przez policję obyczajową za nieprzestrzeganie surowych zasad dotyczących ubioru. Demonstracje odbywające się pod hasłem „Kobieta, życie, wolność” wstrząsnęły krajem i tym samym stały się jednym z największych zrywów społecznych w Iranie od lat[1]. Coraz częściej zaczęto stawiać pytanie: czy będzie to początek rewolucji? Niestety, brutalne represje ze strony władz skutecznie powstrzymały protesty, a kobiety w Iranie wciąż mierzą się z prześladowaniami i są zmuszone do przestrzegania restrykcyjnego prawa. Jednak niedawno temat praw irańskich kobiet powrócił na arenę międzynarodową za sprawą filmu Mohammada Rasoulofa „Nasienie świętej figi”. Produkcja, która zdobyła nagrodę jury na festiwalu w Cannes oraz nominację do Oscara, przedstawia życie rodziny w państwie rządzonym przez religijny reżim. Jej sytuacja zmienia się, gdy ojciec otrzymuje awans na sędziego śledczego – nowa rola niesie za sobą nie tylko lepszy status materialny, ale również rygorystyczne zasady i obowiązki, które wywołują bunt córek. Film ukazuje brutalność systemu oraz dylematy moralne jednostek zmuszonych do funkcjonowania w opresyjnym społeczeństwie. „Nasienie świętej figi” nie tylko odważnie mierzy się z tematem ograniczenia praw kobiet, ale także stawia pytanie – czy międzynarodowe zainteresowanie tą produkcją może ponownie rozpalić debatę o sytuacji w Iranie?
Nie zawsze tak było
Gdy spojrzymy na zdjęcia Iranek z lat 70. może zadziwić nas ich ubiór. Niczym nie różni się on od stylu kobiet żyjących w tamtych czasach na Zachodzie. Krótkie spódniczki i rozpuszczone, odkryte włosy nie stanowiły szokującego widoku, zwłaszcza dla mieszkańców większych miast[2]. Jak więc doszliśmy do momentu, w którym dziewczyna przez niedostateczne zakrycie swoich włosów zostaje śmiertelnie pobita? Aby w pełni zrozumieć aktualną sytuację, musimy cofnąć się w czasie. Przed rewolucją islamską, która miała miejsce w 1979 roku, kobiety posiadały dużą swobodę i równość w porównaniu do innych krajów Bliskiego Wschodu. W czasie rządów dynastii Pahlawi (1925-1979), kiedy Iran był monarchią konstytucyjną, wprowadzono szereg reform dających kobietom większą swobodę. Iranki mogły cieszyć się dostępem do edukacji, pracy zawodowej oraz aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym. Reformy Pahlawich dążyły do europeizacji życia Irańczyków. Wielu chętnie przyjmowało zachodni styl, co doprowadziło do rewolucji obyczajowej i kulturowej[3]. Wtedy też rozkwit przeżywało irańskie kino Nowej Fali, z której mocną inspirację czerpie Mohammad Rasoulof. Warto jednak podkreślić, że zmiany społeczne dotyczyły w głównej mierze mieszkańców miast, a ich odbiór w środowiskach konserwatywnych był negatywny. Obawiano się, że zmiany zbyt mocno ingerują w tradycję irańską. Niektóre reformy były wprowadzane siłą, co zwiększało niezadowolenie społeczne. Szach Mohammad Reza Pahlawi, pomimo fascynacji Zachodem, rządził twardą ręką, zwalczając polityczną opozycję przy pomocy CIA. Wolność słowa również była mocno ograniczona. Rosnące niezadowolenie społeczne zapoczątkowało liczne protesty, które przerodziły się w rewolucję. Ludność chciała demokracji, jednak po obaleniu władzy szacha wygrał radykalizm. Rządy wprowadzone przez Chomeiniego były teokracją opartą na islamie, a Iran z monarchii konstytucyjnej zamienił się w republikę islamską. Początkowo wiele kobiet było zaangażowanych w rewolucję. Jednak udzielone poparcie obróciło się przeciwko Irankom. Szybko po przejęciu władzy przez Chomeiniego zostały przyjęte nowe przepisy prawne ograniczające rolę kobiet. Na początku wprowadzono obowiązkowe zakrywanie ciała wraz z nakazem noszenia hidżabu. Obniżono również wiek zawierania małżeństw przez kobiety. Obywatelki Iranu nadal posiadały prawo do edukacji, jednak ograniczono możliwość studiowania na kierunkach związanych z naukami ścisłymi i inżynierią. Wprowadzono też segregację płci w szkołach i na uniwersytetach. Pozycja Iranek w życiu politycznym uległa pogorszeniu[4]. Formalne wciąż posiadały prawo do kandydowania w wyborach, jednak poprzez rosnące ograniczenia coraz trudniejsze stawało się zdobycie wpływowych stanowisk. Mohammad Rasoulof w „Nasieniu świętej figi” zabiera nas do kraju ukształtowanego przez te przemiany, ukazując brutalną rzeczywistość współczesnego Iranu, w którym kobiety nadal nie mają równych praw i pozostają uzależnione od męskich członków rodziny.
Śmierć Mahsy Amini – iskra, która nie zdołała wzniecić rewolucji
W filmie Mohammada Rasoulofa widz obserwuje protesty pośrednio, poprzez doświadczenia głównych bohaterów. Początkowo widzimy, jak strzępki informacji docierają do córek poprzez media społecznościowe. Nie ulega wątpliwości, że są one sprzeczne z komunikatami podawanymi przez telewizję państwową, która jest głównym źródłem informacji ich matki. Oficjalne oświadczenia podają, że 22-letnia Mahsa Amini zmarła podczas przesłuchania na skutek zawału serca. Dlaczego więc za okna słychać coraz głośniejsze protesty? W „Nasieniu świętej figi” możemy zobaczyć oryginalne fragmenty z demonstracji, które są dowodem na brutalność władz państwowych. Na ekranie przewijają się obrazy bitych i aresztowanych kobiet, a zewsząd słychać okrzyki „Kobieta, życie, wolność!”. Jednak w pewnym momencie temat protestów znika – zostaje zastąpiony przez dramat rodzinny, który rozgrywa się w cieniu represyjnej rzeczywistości. Ta symboliczna zmiana narracji odzwierciedla sytuację w Iranie, gdzie ruch protestacyjny został stłumiony przez zastraszanie i brutalne represje. Mimo to protesty pozostawiły trwały ślad w społeczeństwie. Zgromadziły ludzi z różnych warstw społecznych, w tym młodzież, studentów, a także mężczyzn popierających walkę o prawa kobiet. Walka z uciskiem kobiet stała się nierozerwalnie związana z walkami marginalizowanych grup etnicznych, związków zawodowych i organizacji obywatelskich. Nowe pokolenie, które nie pamięta wcześniejszej rewolucji, chce wolności. Obecnie irańskie społeczeństwo wyprzedza obowiązujące w kraju prawo[5]. Coraz więcej kobiet decyduje się nie nosić chusty, co wciąż formalnie pozostaje nielegalne. Zmianę można zaobserwować nie tylko w miastach, ale również na obszarach wiejskich, gdzie kobiety zaczynają ubierać się swobodniej i coraz częściej otwarcie rozmawiają o swoich prawach.
Represji ciąg dalszy
Oprócz zjednoczenia społeczeństwa i rozluźnienia zasad obyczajowych protesty przyniosły również negatywne skutki. Wzrosła liczba egzekucji, na które skazywani byli liczni protestujący[6]. Wybory prezydenckie, które odbyły się w ubiegłym roku dawały cień nadziei na poprawę sytuacji. Zwycięstwo Masouda Pezeshkiana, który podczas kampani obiecywał, że będzie dążył do ograniczenia ingerencji Policji Moralności było dobrym znakiem. Jednak obietnice okazały się jedynie pustymi słowami. Od momentu objęcia urzędu, nowy prezydent nie podjął żadnych konkretnych kroków w celu zmiany. Ograniczenia wynikające z irańskiego systemu i tak dają mu ograniczoną władzę. Wszystkie najważniejsze decyzje podlegają najwyższemu przywódcy, którym od 1989 roku pozostaje Chamenei[7]. Najnowszy raport ONZ donosi o wykorzystywaniu dronów i aplikacji do egzekwowania kodeksu ubioru kobiet. Irańskie służby bezpieczeństwa zachęcają ludzi do korzystania ze specjalistycznych aplikacji w celu zgłaszania Iranek za naruszenia zasad ubioru. Kobiety, które łamią przepisy, poniosą surowe konsekwencje. Podczas aresztowań dochodzi do brutalnych pobić, a nawet gwałtów[8].
Co dalej?
Wielu zastanawia się, co dalej. Mohammad Rasoulof zapytany, jak widzi przyszłość Iranu, odpowiedział: W Iranie działa maszyna kryminalna. Nawet jeżeli któryś z jej elementów zostanie uszkodzony, to nie znaczy, że się zatrzyma. Przemoc będzie kontynuowana. Wierzę jednak, że doczekam dnia, kiedy presja międzynarodowa spowoduje, że Irańczycy pozbędą się reżimu. Sam reżyser na własnej skórze musiał zmierzyć się z opresyjnym aparatem państwowym. Aby uniknąć więzienia, musiał uciekać do Niemiec. Do ostatniego momentu nie było wiadomo, czy uda się dokończyć realizację „Nasienia świętej figi”. Po ucieczce Rasoulof zmuszony był do reżyserowania produkcji zdalnie, co stanowiło dodatkowe utrudnienie. Pomimo przeszkód i cenzury finalnie udało się zrealizować film, którego sukces został potwierdzony nominacją do Oscara. Reżyser w wywiadach podkreśla wiarę w możliwość zmieniania świata poprzez kino. Jego twórczość jest inspirowana przez silne kobiety, które go otaczają. Zaznacza również, że przez lata to kobiety inspirowały zmiany w kwestii praw człowieka[9]. „Nasienie świętej figi” stanowi ważny głos w sprawie praw irańskich kobiet, pokazuje też, że nie tylko one są ofiarami opresyjnych rządów.
[1] TVN24, Iran: Śmierć Mahsy Amini po zatrzymaniu przez policję religijną.
https://tvn24.pl/swiat/iran-smierc-mahsy-amini-po-zatrzymaniu-przez-policje-religijne-protesty-w-iranskich-miastach-st6118581 [dostęp: 19.03.2024].
[2] K. Becker, Nasienie Świętej Figury rzuca światło na brutalne realia. Film, który zatrząsł światem, Onet Kultura, https://kultura.onet.pl/wywiady-i-artykuly/nasienie-swietej-figi-rzuca-swiatlo-na-brutalne-realia-film-ktory-zatrzasl-swiatem/ncftqks?fbclid=IwY2xjawJGRABleHRuA2FlbQIxMAABHXZlSS9JsSYmLw2R2Pr1JImmyZDKPuPHF0yb9_tuQcAJIy7_saSrFIEolQ_aem_y57EwvmR_KcZyIN4lk5KSA [dostęp: 19.03.2025].
[3] O. Koliano, Rewolucja w Iranie 1979 roku i prawa kobiet. Protesty po śmierci Mahsy Amini w 2022 roku, Centrum Europy Wschodniej UMCS, Analizy i Komentarze, nr 9.
[4] Ibidem.
[5] H. Voss, Irańskie społeczeństwo jest bardziej postępowe niż irańskie prawo, Krytyka Polityczna,
https://krytykapolityczna.pl/swiat/iranskie-spoleczenstwo-jest-bardziej-postepowe-niz-iranskie-prawo-rozmowa/ [dostęp: 19.03.2025].
[6]M. Urzędowska, Iran: Gwałtownie rośnie liczba egzekucji w lipcu i sierpniu, Gazeta Wyborcza,
https://wyborcza.pl/7,75399,31247946,iran-gwaltownie-rosnie-liczba-egzekucji-w-lipcu-i-sierpniu.html [dostęp: 19.03.2025].
[7] L. D. Coll, Iranian women’s shout freedom, Friedrich Naumann Foundation for Freedom
https://www.freiheit.org/argentina-brazil-paraguay-and-uruguay/iranian-womens-shout-freedom [dostęp: 19.03.2025].
[8] I. Foulkes, T. McArthur, Iran using drones and apps to enforce women’s dress code, BBC News
https://www.bbc.com/news/articles/c0kg15jkpdeo [dostęp: 19.03.2025].
[9] A. Zaborski, Skazano go na osiem lat więzienia. Wszystko musiał zostawić i uciec z kraju, Interia, https://film.interia.pl/mocny-temat/news-skazano-go-na-osiem-lat-wiezienia-wszystko-musial-zostawic-i,nId,7926644 [dostęp: 19.03.2025].