Używamy plików cookie, aby zapewnić najlepszą jakość korzystania z naszej strony.

Machismo, czyli o tym jak toksyczna męskość przynosi cierpienie i zabija kobiety

Ilustracja: Hania Janasik
Artykuł ukazał się w 10. numerze kwartalnika „Młodzi o polityce”

Patriarchat jest sędzią
Który osądza nas za to, że się urodziłyśmy
A nasza kara
To przemoc, której nie widzisz…[1]

W Chile torturują, gwałcą i zabijają – to zdanie miała napisane na klatce piersiowej chilijska piosenkarka Mon Laferte podczas gali rozdania nagród Latin Grammy w 2019 roku[2]. Słowa te odwoływały się do przemocy policji wobec w trakcie protestów w Chile w tym samym roku. Oprócz brutalnych pobić ze strony władz, odnotowano również przypadki gwałtów i przemocy seksualnej wobec protestujących. W trakcie trwanie tych wydarzeń został rozpowszechniony również performance Un Violador en Tu Camino (Gwałciciel na Twojej drodze), który obecnie towarzyszy kobietom protestującym przeciwko przemocy seksualnej, która jest jednym z większych problemów, z jakimi zmaga się zarówno Chile,
jak również pozostałe kraje Ameryki Południowej. Niestety z roku na rok ilość odnotowanych przypadków przemocy domowej w tych państwach nie maleje. Od 2020 roku ich liczba wzrosła bardziej niż można było się tego spodziewać, a bezpośrednią tego przyczyną były lockdowny wprowadzane ze względu na pandemię wirusa COVID-19.

Według danych zebranych przez Bank Światowy, podczas lockdownów wprowadzonych w 2020 roku, ilość telefonów wykonanych na infolinie pomocy ofiarom przemocy domowej wzrosła o 91% w Kolumbii, o 48% w Peru, o 32% w Argentynie i o 25% w Ekwadorze[3]. Należy mieć jednak na uwadze, że nie wszystkie przypadki są zgłaszane odpowiednim organizacjom, a jednym z następstw takich niezgłoszonych aktów przemocy fizycznej w Ameryce Południowej są zabójstwa kobiet. Rok 2020 (tak jak i lata wcześniejsze, a także kolejne) był obfity w zabójstwa będące bezpośrednim wynikiem przemocy domowej[4]. W 2021 roku liczba ta wyniosła ponad cztery tysiące, a co bardziej wstrząsające, zabójstwa te dokonywane były najczęściej przez ówczesnych lub byłych partnerów ofiar[5]. Ze względu na wieloletnią historię i powszechność występowania, zjawisko to określane jest mianem kobietobójstwa. Aby lepiej zrozumieć jego podłoże należy przyjrzeć się bliżej pojęciu machismo i kultury macho, która stoi u podstaw/stanowi fundament męskości
w krajach hiszpańskojęzycznych.

Archetyp męskości

Machismo wywodzi się od hiszpańskiego słowa macho, które z kolei pochodzi bezpośrednio od łacińskiego mascŭlus – mężczyzna. W krajach hiszpańskojęzycznych służyło ono do określenia archetypu idealnego, silnego i mądrego mężczyzny.
Z historycznego punktu widzenia do rozwinięcia machismo i instytucjonalnego ukonstytuowania tego konceptu w Ameryce Łacińskiej w takim stopniu, w jakim funkcjonuje ono dzisiaj, przyczyniła się brutalna kolonizacja Ameryki Południowej
i chrześcijańskie tradycje narzucone przez Europejczyków. Oba te elementy ukształtowały społeczeństwo podzielone na dominujących mężczyzn – patriarchów rodziny – oraz uległe im jednostki – kobiety[6].

W literaturze naukowej termin machismo definiuje się jako demonstrację hegemonicznej męskości, zarówno w kontekście seksualnym, agresywności fizycznej,
jak i przewagi ekonomicznej nad kobietami[7]. Szwajcarski historyk społeczny, Arthur Imhof już w latach 70. XX wieku opisywał mężczyzn macho jako agresywnych, niegrzecznych
i skłonnych do alkoholizmu kobieciarzy[8]. Z kolei Anders w swoim tekście „Machismo: Dead or alive?” napisanym w 1993 cytował autorów z różnych dyscyplin, którzy przedstawiali mężczyzn macho jako niekompetentnych, dominujących poprzez zastraszanie oraz uwodzących i kontrolujących kobiety[9]. Cechą charakterystyczną dla machismo jest również pielęgnowanie tradycyjnej hierarchii płciowej, według której kobieta zawsze ma zajmować niższą pozycję społeczną niż mężczyzna[10]. Z badania przeprowadzonego i opisanego przez Mirande w 1988 pośród mężczyzn pochodzących z Ameryki Łacińskiej, mieszkających
w Stanach Zjednoczonych, wynika, że 52% z nich postrzega machismo negatywnie, dla 12% termin ten ma znaczenie neutralne, ale aż 35% opisało go jako źródło dumy i honoru[11].

Pozytywne postrzeganie machismo pośród mężczyzn z krajów Ameryki Łacińskiej może być powiązane z innym istniejącym w kulturze krajów hiszpańskojęzycznych pojęciem – caballerismo. Pochodzi ono od hiszpańskiego caballero, co oznacza jeźdźca konnego. Caballerismo odnosi się do kodeksu męskiej rycerskości i rozwinęło się ze średniowiecznego społeczno-historycznego systemu klasowego, w którym ludzie zamożni i posiadający wyższy status używali koni jako środka transportu. Określenie mężczyzny caballero oznaczało, więc hiszpańskiego młodzieńca o wysokim statusie społecznym, posiadającego ziemię. Z biegiem czasu i użytkowaniem słowa po obu stronach Atlantyku, caballero ewoluowało w hiszpańskiego dżentelmena o właściwych, pełnych szacunku manierach, żyjącego zgodnie z etycznym kodeksem rycerskim i stało się podstawa dla kultury macho[12].

W życiu codziennym w krajach Ameryki Łacińskiej koncept machismo jest jednym
z podstawowych elementów wychowania chłopców. Nie wypada im płakać, ponieważ okazywanie emocji jest oznaką słabości, w zamian za to powinni zawsze okazywać siłę
i opanowanie niezależnie od sytuacji, jaka spotka ich w życiu. W codziennych obowiązkach domowych nie wymaga się od nich pomocy lub oczekuje się jej jedynie okazjonalnie,
a także pozwala się im na więcej niż dziewczynkom[13]. Takie podejście do wychowania może wynikać również z wysokiego poziom bezrobocia i biedy charakteryzujący większość krajów Ameryki Łacińskiej[14]. Kobiety owszem maja dostęp do edukacji, i co ciekawe stanowią większość w szkolnych ławkach, jednak równie wysoki procent zachodzi
w nastoletnie ciąże[15]. To wszystko powoduje, ze później w dorosłym życiu często nie pracują, a poczucie że mężczyzna powinien być wiodącą jednostka w rodzinie tylko utrwal problem[16].

Nie wychodź po zmroku

Prawdopodobnie każda kobieta na przestrzeni swojego życia choć raz usłyszała zdanie „nie wracaj sama” lub „proszę, daj znać, gdy dotrzesz na miejsce.” W krajach Ameryki Łacińskiej normą jest, że po zmroku kobiety po prostu nie wychodzą same z domu. W El Alto, drugim największym mieście w Boliwii, po zachodzie słońca nie spotka się żadnej na ulicy,
a kiedy wsiadają do busów, aby przemieścić się z jednego miejsca na drugie, zawsze sprawdzają, czy nie będą otoczone samymi mężczyznami[17]. Przemoc wobec kobiet nie jest nawet specjalnie ukrywana. Przypadki pobić w miejscach publicznych są często spotykane, mimo że w 2013 roku zostało wprowadzone prawo penalizujące przemoc wobec kobiet[18].

W Kolumbii już w styczniu 2021 roku odnotowano 14 kobietobójstw. Czternastym
i najgłośniejszym w tamtym czasie było zabójstwo 4-letniej Maríi Ángel.[19] Przed pozbawieniem życia dziewczynka i jej siostra zostały porwane przez byłego partnera ich matki. Mężczyzna chciał w ten sposób ukarać kobietę za to, że spotykała się z innym.
Takich przypadków w Kolumbii są setki. Femicide Foundation Colombia odnotowało 229 kobietobójstw w 2020 roku, z czego 35 ofiar było niepełnoletnich[20].

Ni Una Menos[21]

W 2014 roku w Argentynie narodził się ruch społeczny Ni Una Menos (ani jednej mniej), założony w przypływie emocji po zabójstwie 14 letniej Chiary Páez.
Nastolatka zaszła w ciążę, a gdy jej 16 letni chłopak się o tym dowiedział, pobił ją na śmierć[22]. W ciągu kolejnych tygodni na ulice Argentyny wyszły tysiące kobiet. Chwytliwy slogan ni una menos, który kobiety skandowały podczas protestów, stał się viralowym hasztagiem i szybko obiegł cały świat. Niedługo potem pod tym hasłem odbyły się manifestacje w innych krajach Ameryki Łacińskiej, np. Chile, Boliwii, Brazylii, Peru, Paragwaju, Urugwaju, Salwadorze czy Meksyku.

Protesty przeciwko machismo i kobietobójstwom stały się niezwykle ważną częścią walki z opresją. Co roku Międzynarodowy Dzień Kobiet przybiera formę masowej demonstracji przeciwko kobietobójstwom, gwałtom i innym formom przemocy. W każdym kraju Ameryki Południowej kobiety wychodzą tego dnia na ulice miast, aby pokazać swój sprzeciw wobec tragedii, które każdego roku przeżywają dziesiątki tysięcy ich sióstr[23]. Dodatkowo grupy feministyczne organizują również coroczne demonstracje 25 listopada, na który to przypada Międzynarodowy Dzień Eliminacji Przemocy wobec Kobiet[24]. Oprócz stałych przemarszów i protestów, organizowane są również inne wydarzenia.
W październiku 2016 Argentynki z grupy Ni Una Menos zorganizowany strajk ad hoc. Razem z resztą uczestniczek trwającej wtedy w Argentynie Narodowej Konferencji Kobiet, działaczki wyszły na ulice. Impulsem dla nagłej manifestacji była informacja o tym,
że kolejna szesnastolatka została porwana, zgwałcona i na końcu zamordowana[25].

W Urugwaju feministyczna organizacja Feminicidio Uruguay wpadła na pomysł stworzenia platformy Alertas Feministas, dzięki której ofiary przemocy domowej będą mogły w bezpieczny i anonimowy sposób sygnalizować przypadki nadużycia siły przez członków rodzin lub partnerów[26]. Platforma opierała się na Arkuszu Google połączonym z mapą, dzięki której członkinie miały możliwość szybkiej reakcji[27].

Nadzieja umiera ostatnia

Mimo nieustającej walki o godność i poczucie bezpieczeństwa liczba kobietobójstw nie maleje. Kraje Ameryki Południowej czeka jeszcze długa droga, aby kobiety mogłyby się w nich poczuć na równi z mężczyznami By do tego doprowadzić konieczne są głębokie zmiany społeczne, związane z eliminacją lub choćby zminimalizowanej wpływów roli machismo w kulturze. Juliana Castillo Rodas, przedstawicielka Femicide Foundation Colombia, uważa że wprowadzenie elementarnej edukacji seksualnej w szkołach zdecydowanie poprawiłoby sytuacje[28]. Pozytywne zmiany mogą również przynieść inwestycje w miejską infrastrukturę. Już samo doświetlenie ulic sprawiłoby, że obywatelki m.in. Kolumbii mogłyby poczuć się bezpieczniej po zmroku[29]. Jednak wszystko to nie może się też obyć bez zmian systemowych. Dopóki rządzący nie zaczną zwracać większej uwagi na problemy swoich obywateli przemoc i związany z nią strach pozostaną przykrą codziennością, kształtującą życia mieszkanek regionu.

  1. Fragment tekstu chilijskiego performansu noszącego tytuł Un Violador en Tu Camino, który stał się nieodłącznym elementem protestów kobiet. ↑

  2. https://www.bbc.com/news/world-latin-america-56899171 [dostęp: 20.11.2022]. ↑

  3. https://www.worldbank.org/en/events/2022/03/30/the-incidence-of-gender-based-violence-in-latin-america-and-the-caribbean [dostęp: 20.11.2022]. ↑

  4. Tamże. ↑

  5. https://www.cepal.org/en/pressreleases/eclac-least-4091-women-were-victims-femicide-2020-latin-america-and-caribbean-despite [dostęp: 20.11.2022]; https://www.davispoliticalreview.com/article/femic

    ide-in-latin-america [dostęp: 20.11.2022]. ↑

  6. R.P. Resnick & Y. Quinones Mayo, The Impact of Machismo on Hispanic Women, Affilia, 1996 s. 265. ↑

  7. D. L. Mosher, Macho Men, Machismo, and Sexuality, Annual Review of Sex Research, 1991 s.199. ↑

  8. Z. G. Tovar-Blank & T. J. G. Tracey, Toward a Fuller Conception of Machismo: Development of a Traditional Machismo and Caballerismo, Journal of Counseling Psychology, 2008 Scale s. 19. ↑

  9. Tamże. ↑

  10. Tamże. ↑

  11. Tamże. ↑

  12. Tamże. ↑

  13. https://sites.uab.edu/humanrights/2021/05/05/the-impact-of-machismo-on-women/ [dostęp: 27.11.

    2022]. ↑

  14. https://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS?locations=ZJ [dostęp: 27.11.2022]; https://ww

    w.statista.com/statistics/1287649/poverty-rate-latin-america/ [dostep: 27.11.2022]. ↑

  15. https://www.worldbank.org/en/news/feature/2018/03/08/una-revolucion-estancada-para-la-mujer-latinoamericana [dostęp: 27.11.2022]. ↑

  16. Tamże. ↑

  17. https://www.unwomen.org/en/news/stories/2019/3/feature-safe-cities-bolivia [dostęp: 27.11.2022)]. ↑

  18. Tamże. ↑

  19. https://www.theguardian.com/global-development/2021/jan/25/nowhere-is-safe-colombia-confronts-alarming-surge-in-femicides [dostęp: 29.11.2022]. ↑

  20. Tamże. ↑

  21. https://www.reuters.com/world/americas/women-across-latin-america-march-against-violence-day-protests-2022-11-26/ [dostęp: 27.11.2022]. ↑

  22. https://www.reuters.com/world/americas/women-across-latin-america-march-against-violence-day-protests-2022-11-26/ [dostęp: 27.11.2022]. ↑

  23. https://www.france24.com/en/20200309-huge-protests-in-latin-america-on-international-women-s-day [dostęp: 27.11.2022]. ↑

  24. https://theowp.org/thousands-march-to-condemn-violence-against-women-in-chile/ [dostęp: 27.11.

    2022]. ↑

  25. https://www.thenation.com/article/world/international-womens-day-latin-america/ [dostęp: 1.12.

    2022]. ↑

  26. https://www.ohchr.org/sites/default/files/Documents/Issues/Women/SR/Femicide/2021-submissions/CSOs/uruguay-feminicidio-1.pdf [dostęp: 1.12.2022]. ↑

  27. Tamże. ↑

  28. https://latinarepublic.com/2022/09/30/ecuador-vows-to-end-violence-against-women/ [dostęp: 1.12.

    2022]. ↑

  29. Tamże. ↑