Kremówka w pociągu, czyli o czym wiedział biskup Wojtyła?

7 marca 2023 roku w polskiej debacie dotyczącej pontyfikatu Jana Pawła II otworzył się nowy rozdział. Choć może data nie zostanie zapamiętana, rozmowy o papieżu Polaku na długo będą zdefiniowane na czas ‘przed’ i ‘po’ publikacji „Franciszkańskiej 3” Marcina Gutowskiego. Trwający 92 minuty reportaż postawił kontrowersyjną tezę, iż Karol Wojtyła jako biskup krakowski nie tylko wiedział o przypadkach pedofilii, ale i aktywnie je tuszował. Podpiera to zdanie dokumentami z wielu źródeł, wypowiedziami świadków i komentarzami ekspertów z różnych dziedzin. Jego publikacja wywołała mieszane opinie recenzentów. Jedni chwalili odwagę i doceniali mnogość głosów, krytycy zarzucali mu stronniczość, pisanie pod tezę i wątpili w dobrą wolę redaktora. Jednakże to nie kwestia dziennikarskiej uczciwości bądź jej braku zapewniła temu reportażowi już teraz miejsce w panteonie najistotniejszych dzieł kultury tego roku. Reakcja widzów, ze szczególnym wskazaniem na obecny obóz rządzący, przekroczyła wszelkie oczekiwania komentatorów. Nasza rzeczywistość przez kilka tygodni po premierze „Franciszkańskiej 3” przypominała coś na kształt alternatywnej rzeczywistości, stworzonej przez reżyserski duet Stanisława Barei i Bartosza Walaszka. Od uchwał sejmowych, przez inspirowane Gomułką peany, po rozdawanie papieskich kremówek w pociągach – cała Polska znalazła się w sytuacji, w której absurd goni absurd. Wszystko to przykryło pewną myśl, która prawdopodobnie przynajmniej pośrednio przyświecała Gutowskiemu: by zawalczyć z wszechobecną „papomanią” i ocenić pontyfikat Jana Pawła II bardziej obiektywnie, a nie wyłącznie w superlatywach, którymi większość z nas była karmiona od dziecka. Pokazać Karola Wojtyłę jako człowieka z krwi i kości, z jego wadami i zaletami, a nie niebiańską istotę, która pobłogosławiła nas swoim czasem na naszej planecie. Czy jednak narzędzia wybrane przez Gutowskiego były odpowiednie? I czy rozmowa o prawdziwym papieżu Polaku jest dziś w Polsce w ogóle możliwa?

Brudy zza papieskiego okna

„Franciszkańska 3” to reportaż Marcina Gutowskiego, przygotowany w ramach serii „Bielmo” o skandalach seksualnych wśród księży i tuszowaniu ich przez Kościół Katolicki. Ten konkretny odcinek swoją nazwę bierze od siedziby kurii metropolitarnej w Krakowie i słynnego okna papieskiego, z którego papież Jan Paweł II przemawiał do zebranych. Bez wątpienia jest ono miejscem, które osobom wierzącym w Polsce kojarzy się bezpośrednio z uśmiechniętym, wygadanym papieżem, który przesiadywał tam wieczorami podczas swoich pielgrzymek do Polski^[1]. Zanim jednak Karol Wojtyła został papieżem, wcześniej był między innymi biskupem i arcybiskupem krakowskim, a Franciszkańska 3 była przede wszystkim lokalizacją pałacu biskupiego. Zdaniem Marcina Gutowskiego i ekspertów, z którymi współpracował, podczas sprawowania funkcji metropolity krakowskiego Karol Wojtyła miał ukrywać przypadki pedofilii, przenosić księży do innych parafii lub nawet krajów, zupełnie ignorując przy tym ofiary.

Chcąc w pełni zrozumieć zarzuty stawiane przez twórców materiału, polecam zapoznać się z samym reportażem. Dostęp do niego jest wolny, trwa on niewiele ponad 90 minut, a jestem przekonany, że to nie jest ostatni raz, kiedy o nim usłyszymy^[2]. Zdaję sobie jednak sprawę z tego, iż dla wielu może to być materiał trudny, wstrząsający bądź obrazoburczy, więc postaram się dość zgrabnie streścić jego najważniejsze fragmenty. Reportaż opiera się na historiach trzech księży, którym Karol Wojtyła miał pomóc uniknąć odpowiedzialności: Bolesława Sadusia, Eugeniusza Surgenta i Józefa Loranca. O pierwszym z nich akta SB mówią, iż miał „zdemoralizować wielu młodych chłopców, których wykorzystywał do spraw seksualnych” będąc proboszczem parafii św. Floriana. W związku z wieloletnią bliską znajomością Wojtyły i Sadusia, jak i chęcią uniknięcia skandalu, przyszły papież wysłał go do małej parafii w Austrii. Oficjalnym powodem przeniesienia była problemy z liczbą księży w Austrii oraz badania naukowe prowadzone przez Sadusia, brak jednak informacji jakoby Wojtyła poinformował swojego odpowiednika w Wiedniu, kardynała Königa, o najbardziej szemranym z powodów.

Drugi, choć oficjalnie podlegał diecezji lubaczowskiej (mikrodiecezji pozostałej po diecezji lwowskiej), faktycznie działał na terenie diecezji krakowskiej. Miał on być regularnie przenoszony, w związku z coraz to nowymi skandalami, które wywoływał. W latach 1971 – 1973 Surgent był kapłanem w wiosce Sól-Kiczora w Beskidzie Żywieckim, gdzie wielu świadków potwierdza jego pedofilskie akty, włącznie z ofiarami tych aktów. Co istotne, jeszcze przed jego wysłaniem, kuria krakowska miała dowody na popełnienie przez niego jednego czynu pedofilskiego w 1969 roku. Pomimo wielu doniesień na ten temat i osobistym powiadamianiu Karola Wojtyły o istniejącym problemie latem 1973 roku, ten miał prosić informatora, by sprawę możliwie uciszył. Surgent został wtedy, w lipcu 1973 roku, zwolniony z Kiczory i oddany do dyspozycji biskupa lubaczowskiego. Jednakże miesiąc później został on aresztowany i skazany na karę trzech lat pozbawienia wolności za dopuszczenie się czynu lubieżnego z osobą poniżej 15 roku życia. Nie przeszkodzono mu jednak w kontynuowaniu swojej duszpasterskiej posługi po wyjściu z więzienia w diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej aż do śmierci w 2008 roku.

Ostatni z przywołanych oskarżonych, Józef Loranc, był nauczycielem religii w jednym z punktów katechetycznych. Podczas tych zajęć molestował on dziewczynki w wieku 7 – 11 lat, za co został skazany na dwa lata pozbawienia wolności. Zanim jednak został aresztowany, autor materiału sugeruje, iż sprawę po raz kolejny próbowano uciszyć, a oskarżonego skierować do klasztoru, na co okazało się być za późno. Loranc odsiedział zaledwie połowę z zasądzonej kary, a niedługo po wyjściu otrzymał list od Karola Wojtyły, w którym przyszły papież napisał: „Każde przestępstwo winno być ukarane. Jeżeli więc w wypadku księdza do wymiaru kary nie doszło, to ze względu na specjalne okoliczności, przewidziane przez ustawodawcę kościelnego”. Po wyjściu z więzienia, Loranc został wysłany do klasztoru do Zakopanego, gdzie miał zakaz nauczania religii, co jednak nie stało na przeszkodzie w objęciu przez niego funkcji kapelana szpitala z oddziałem pediatrycznym w Chrzanowie.

Reportaż przytacza sylwetkę jeszcze jednej postaci, która występuje w innym kontekście niż pozostała trójka. Adam Stefan Sapieha, bo o nim mowa, był w roku 1945 kardynałem i arcybiskupem kurii krakowskiej i mentorem młodego Karola Wojtyły. „Książę Niezłomny”, jak nazywano Sapiehę, był dla przyszłego papieża wzorem kapłana i biskupa. Jednocześnie, eksperci z reportażu Gutowskiego wspominają o „chorobie arystokratów” z którą „zmagał się” prymas^[3]. Miała ona wpływać na całą kurię, włącznie z „odwiedzaniem” kleryków przez metropolitę. Reportaż stawia tezę, iż pobłażanie przestępcom seksualnym w kurii krakowskiej trwało już za Sapiehy, co miało znieczulić przyszłego papieża na jakiekolwiek podobne sytuacje w trakcie jego czasu zarządzania archidiecezją. I chociaż ani razu to nie pada z ust żadnego z zaproszonych gości, wspomnienie preferencyjnego traktowania ze strony Sapiehy, którego beneficjentem był Wojtyła budzi pewne pytania w kwestii ich relacji. Skala udogodnień, z jakich korzystał młody ksiądz pod patronatem swojego mentora, który miał mieć skłonność do zachowań seksualnych wobec młodych księży jest tu jedynie zarysowana, ale wystarczająca by zapytać: o czym faktycznie chciał w tej części powiedzieć Gutowski?

Reakcja na materiał była żywiołowa, zarówno w mediach, jak i wśród opinii publicznej. Dla zachowania spójności, w tej części skupię się na krytyce, jaką przywoływały pisma przede wszystkim katolickie, by w następnej odnieść się do białej gorączki, która opanowała Polskę w następnych tygodniach. Bez zaskoczenia, media katolickie były wyraźnie wzburzone i atakowały reportaż ze wszystkich stron. Najpierw pojawił się komunikat kurii krakowskiej, w którym ta zapewniła o pracach w tych sprawach, które choć są prowadzone przez „dużą liczbę wykwalifikowanych osób”, wciąż wymagają czasu^[4]. Skontrował to katolicki publicysta i ekspert występujący w reportażu, Tomasz Terlikowski, który poprosił kurię o podanie nazwisk jakichkolwiek ekspertów czy pokazanie choćby zalążka działań^[5]. Znamiennie, kuria nie odpowiedziała na zarzuty. Wątpliwości ze strony publicystów poruszył też na łamach Polskiej Agencji Prasowej Adam Żak, który miał wątpliwości dotyczące rzetelności i dobrej woli Gutowskiego. Wskazywał na wybiórcze podejście do faktów i wyjęcie spraw poza nawias historyczny, w którym w tamtych czasach operował Wojtyła^[6]. Również na łamach PAPu wypowiada się profesor Dominika Żukowska-Gardzińska z Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego, która nazywa reportaż stronniczym i stawiającym tezy, których nie dowodzą przedstawione dokumenty^[7]. Jeszcze dalej idzie Zbigniew Kaliszuk w swoim materiale dla Katolickiej Agencji Informacyjnej, gdzie Gutowski oskarżany jest o celowe manipulowanie chronologią i traktowanie niczym niepopartych plotek jako faktów. Jednocześnie Kaliszuk podkreśla, że gdyby „Franciszkańska 3” w założeniu miała być historią o dekadach zaniedbań Kościoła wobec ofiar mogłaby być materiałem o ogromnej wartości^[8]. W podobnym tonie na łamach Opoki wypowiadał się inny dziennikarz zajmujący się problemem pedofilii w Kościele, Piotr Litka. Zaznaczał w nim krytyczną ocenę reportażu Gutowskiego i jego propagandowy charakter, jednak zaznaczył, iż cierpienia ofiar nie można rozmieniać na kapitał wyborczy^[9]. Od innej strony do tematu podchodzi Aleksander Bańka w artykule dla Więzi. Wskazuje on, że niemożliwym jest by Karol Wojtyła nie wiedział o przypadkach pedofilii, i nawet jeśli forma reportażu telewizyjnego nie jest odpowiednia do odpowiadania na zadawane pytania, może siłą presją publicznej wymusić większą troskę o ofiary tych przestępstw^[10]. W odpowiedzi na tę kanonadę, TVN wydało oświadczenie, w którym zarzeka się, iż dokument powstał na podstawie wieloźródłowych dokumentów i zgodnie z najwyższymi zasadami etyki dziennikarskiej. Podkreślono również, iż rolą mediów jest pokazywanie faktów, nawet gdy są one bolesne i trudne do przyjęcia^[11].

Jan Paweł II: polski symbol narodowy

Abstrahując od tego, co dokument Gutowskiego udowadnia, a co pozostawia w świecie insynuacji, reakcja na sam materiał była zjawiskowa. Histeria, jaka zapanowała w następnym miesiącu, przekroczyła wszystkie granice absurdu, jakie byłem sobie w stanie wyobrazić. Próba krytycznego podejścia do działań Karola Wojtyły została wyolbrzymiona do ram „drugiego zamachu na Jana Pawła II” ze strony „głosicieli ideologii gender, zwolenników aborcji i eutanazji”^[12]. Już w trzy dni po poniedziałkowej emisji materiału Sejm RP zebrał się w celu obradowania nad uchwałą o ochronie dobrego imienia Jana Pawła II z nadania Prawa i Sprawiedliwości^[13]. Uchwała ta opisywała czas swojego powstania jako „haniebną nagonkę”, a sytuację, do której się odnosiła, nazywała „próbę skompromitowania Jana Pawła II materiałami, których nie odważyli się wykorzystać nawet komuniści”^[14]. Tamtego wieczoru z mównicy sejmowej padło kilka wyjątkowo zapadających w pamięć stwierdzeń, jak między innymi to posłanki Senyszyn, iż „Jan Paweł II ma poniekąd szczęście, że nie żyje, gdyż zmarłych się nie sądzi”, po którym to większość posłów PiSu opuściła salę obrad^[15]. Pomimo odważnego słownictwa zawartego w tekście i sprzeciwu Lewicy, uchwała została bezproblemowo obroniona w głosowaniu przy pomocy posłów PSLu i dyplomatycznej nieobecności posłów KO. Kilka godzin wcześniej na przysłowiowy „dywanik” do Ministerstwa Spraw Zagranicznych został wezwany (post-factum zmieniono formę na zaproszony) ambasador USA, Mark Brzezinski, w związku z działaniami „jednej ze stacji telewizyjnych”^[16]. Tego samego wieczoru orędzie do Polaków wygłosiła marszałkini Sejmu Elżbieta Witek nazywając papieża „światłem wolności”, a na zakończenie tego kuriozalnego dnia na Belwederze zostało wyświetlone ogromne zdjęcie papieża Polaka^[17][18][19].

W przeciągu następnych tygodni wszechobecny absurd częściowo się uspokoił i przeniósł się kilka szczebli niżej, z poziomu centralnego na lokalny. Na „Franciszkańską 3” do końca marca do Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji wpłynęło ponad 2,4 tysiąca skarg, czemu już obiecał się przyjrzeć jej przewodniczący^[20][21]. Jego zdaniem dokument Gutowskiego mógł stanowić naruszenie art. 18 ustawy o radiofonii i telewizji, w którym zawiera się zakaz nawoływania do nienawiści i powinność szanowania przekonań religijnych odbiorców. Na 2 kwietnia, rocznicę śmierci papieża, która wypadła w tym roku w niedzielę, zaplanowano szereg marszy „w obronie świętego Jana Pawła II”^[22]. Ponadto tego samego dnia, osoby podróżujące Pendolino mogły otrzymać „kremówkę papieską” i usłyszeć zachętę do „wspomnienia o wielkim Polaku”^[23]. Ostatni z tych pomysłów, ogłoszony zaledwie na dzień przed realizacją (w prima aprilis), początkowo był traktowany jako zbyt absurdalny, by być prawdziwym^[24].

Warto zaznaczyć, że chociaż przeważająca większość akcji była miała na celu obronę dobrego imienia papieża, wybrzmiewały też głosy o przeciwnym zabarwieniu. Te jednak spotykały się z zażartym oporem ze strony różnych organów państwowych i bezpośrednio z nim powiązanych. Okładka Tygodnika NIE, przedstawiająca sławne zdjęcie Jana Pawła II z krzyżem, na którym została umieszczona lalka nagiego dziecka, została wycofana ze sprzedaży na Orlenie przy naruszeniu prawa prasowego^[25]. To działanie prezesa Obajtka, niezaznajomionego z efektem Streisand, przyniosło skutek odwrotny do zamierzonego, zwiększając sprzedaż kolejnego numeru Tygodnika^[26][27]. Po uzyskaniu informacji o organizacji marszy papieskich pojawił się kontrwydarzenie pod nazwą „I Wojna Papieska”, zapraszające do przynoszenia „cenzo i głośników”. Wydarzenie, którym zainteresowanie wyraziło kilkanaście tysięcy internautów, zostało usunięte na kilka dni przed planowaną datą, pozostawiając po sobie jedynie urywki informacji i znaki zapytania^[28]. Na warszawskim marszu papieskim pojawił się mężczyzna z plakatem z wizerunkiem Jana Pawła II, na którym znajdowały się hasła „Winny”, „Zbrodniarz” i „Obrońca pedofilów”. Kontrmanifestant został zatrzymany przez policję i miał usłyszeć zarzuty o obrazę uczuć religijnych jednego z uczestników marszu^[29]. Tego samego dnia pomnik papieża w Łodzi został oblany farbą: żółtą na twarzy i czerwoną na rękach, symbolizującą krew ofiar^[30].

Burza przeszła również przez dane statystyczne. Pierwsze było badanie przeprowadzone przez IBRiS na zlecenie Rzeczpospolitej. Respondenci zostali zapytani o wpływ publikacji na temat tuszowania pedofilii przez Karola Wojtyłę na ich opinię o papieżu Polaku. Zaskakująco, zaledwie co trzeci ankietowany zmienił swoją opinię na temat papieża Polaka na gorszą. Doniesienia dokumentu nie zmieniły zdania ponad połowy uczestników badania, a co dwudziesty z nich odparł, iż ocenia go lepiej (sic!)^[31]. Niecałe dwa tygodnie później, w następnym badaniu z podobnym pytaniem już trzech na czterech ankietowanych wskazywało na brak zmiany stosunku do papieża Polaka, a 51% ankietowanych uznało całą dyskusję wokół „Franciszkańskiej 3” za atak na pamięć o nim^[32]. Ten sam sentyment potwierdził sondaż przeprowadzony przez Instytut Badań Pollster. Na pytanie „Czy papież Jan Paweł II jest dla Ciebie autorytetem?”, zadane na kilka dni po publikacji dokumentu Gutowskiego, 70% ankietowanych odpowiedziało twierdząco^[33]. 55% respondentów wsparło też wyżej wspomnianą uchwałę Sejmu, podczas gdy 27% oceniło ją negatywnie. Ostatnio zapytano również młodych Polaków o ich autorytety. Dwoma osobami publicznymi cieszącymi się najwyższym szacunkiem zostali wybrani kolejno Jan Paweł II (17,4%) i Józef Piłsudski (15,2%), pozostawiając Marię Skłodowską-Curie (6,5%) i Wisławę Szymborską (5,8%), które zajęły trzecią i czwartą pozycję, daleko w tyle^[34]. Wśród partii politycznych największym przegranym była bezbarwna Platforma Obywatelska. Niepostawienie się po żadnej ze stron i ciche granie na przeczekanie kosztowały ją średnio trzy punkty procentowe. Na jej stracie zyskały dwie partie o skrajnie różnych postawach: Konfederacja i Lewica, obie zyskując około półtora punktu procentowego^[35]. Co ciekawe Prawo i Sprawiedliwość, najgłośniejszy głos tej afery, nie zanotowało zmian poparcia z marca na kwiecień. To, co w innych realiach mogłoby wyglądać na porażkę, dziś jest raczej małym sukcesem w dalszym powstrzymywaniu tendencji spadkowych, które to spędzały sen z powiek Nowogrodzkiej przez ostatnie miesiące. Chociaż temat Jana Pawła II chwilowo powoli ucicha, to karta papieża Polaka pozostaje waletem w rękawie partii rządzącej, którego nikt nie powinien lekceważyć.

Reportaż o różnicy pokoleń

Mając zaledwie kilka-kilkanaście lat regularnie słyszałem, że jestem częścią pokolenia JP2. Pokolenia, które choć już spóźnione na branie udziału w pielgrzymkach papieskich, urośnie na mądrościach Karola Wojtyły by stać się wiodącą siłą nowej fali katolików w polskim społeczeństwie. Pokoleniem renesansu ‘fajnokatolicyzmu’^[36], które wyciągnie Kościół na kajaki i do kawiarni, uzna, że Bóg jest cool, a odmawianie różańca jest równie fajne co kopanie piłki czy granie w gry. Dziś mogę z całą pewnością stwierdzić, iż było to jedno z największych przeszacowań, jakich miałem przyjemność doświadczyć. Polska jest najszybciej laicyzującym się krajem na świecie, a wierni, którzy pozostają przy Kościele stają się raczej bardziej niż mniej konserwatywni^[37]. Czy to znaczy, że pokolenie JP2 nie istnieje i było tylko mrzonką oraz myśleniem życzeniowym katolickich socjologów? Pozwolę sobie, za Agnieszką Figiel, stwierdzić, iż ten termin powinien zostać zarezerwowany dla osób dorastających z papieżem, a następnie uczestniczących w wydarzeniach związanych z jego śmiercią^[38]. W związku z tym, jakie zdanie na temat papieża mają osoby w wieku 18-29 lat?

Zdaniem wcześniej przytoczonego sondażu Rzeczpospolitej: krytyczne. Podczas gdy wśród innych grup wiekowych zdanie o Janie Pawle II pogorszyło się u co najwyżej co piątego ankietowanego, wśród młodych zmiana stosunku na gorsze dotyczyła co trzeciego respondenta^[39]. Zarysowuje to różnicę pokoleniową, której granicą wydaje się być właśnie koniec pokolenia JP2. Różnica między urodzonymi w latach osiemdziesiątych, płaczących za umierającym mężem stanu i duchowym ojcem narodu, a tymi z przełamu tysiącleci kolportujących cenzopapy jest widoczna gołym okiem. Nie będę tu zagłębiał się w fenomen memów z papieżem^[40], ale chciałbym zwrócić na nie uwagę jako reakcję na swoiste przebodźcowanie postacią papieża. Na którymś etapie szczera chęć uwiecznienia istotnego dla Polski człowieka zamieniła się w farsę, która dawno przekroczyła granice dobrego smaku. Nawet jeśli początkowo chciano przypominać o jego pozytywnym wpływie, ostatecznie zredukowano go do symboli. Najlepszym przykładem są te nieszczęsne kremówki: raz wspomniane w kultowym wywiadzie zredefiniowały postrzeganie tego ciastka i zagłuszyły działalność papieża jako chociażby poety czy filozofa. Te puste wydmuszki, które stały się fasadą i obrazem papieża w przestrzeni publicznej nijak mają się do rzeczywistości. Nie można ich postawić naprzeciwko zarzutów o tuszowanie pedofilii, bo czekać nas będzie inherentny dysonans nie do pogodzenia.

Ten dysonans młodzi ludzie widzą już teraz, zwłaszcza ci, którzy od dziecka karmieni byli kultem Jana Pawła II. I chociaż papież pozostaje wzorem dla masy młodych, co pokazał sondaż Noizz, zaryzykowałbym twierdzenie, że antyteza jest w tym wypadku znacznie głośniejsza. Wyżej wspomniane wydarzenia kontrkulturowe, jak anulowana papieska wojna na memy czy oblanie pomnika Wojtyły farbą to działania ludzi młodych – wiemy już teraz, że pomnik oblał student, a wydarzenie antypapieskie rosło przez grupy skupiające przede wszystkim młodzież. Podobnie średnia wieku na propapieskich marszach 2 kwietnia wyglądała na oscylującą w granicach pięćdziesiątki, przy całości utrzymanej w tym samym neosanacyjnym, bogoojczyźnianym sosie, w którym ostatnio gotuje się wszystkie religijne wstawki. Karol Wojtyła jest jednocześnie najświętszym Polakiem i „bestią z Wadowic”. Legendarne słowa „Nie lękajcie się” będą miały zasadniczo inny wydźwięk zależnie od tego kto je będzie wypowiadał. I dopóki nad tą gigantyczną wyrwą rozpościerającą się między obiema stronami, nie zostanie wybudowany pewnego rodzaju most kompromisów, niemożliwa będzie sprawiedliwa ocena działań Jana Pawła II. Podkreślam jednak, że kontrkultura jest tylko dalszą częścią tej samej pieśni: to osoby starsze muszą być gotowe na zdjęcie papieża z piedestału, by móc podejść do niego uczciwie. Obrona na próbie zagłuszenia nowego i restauracji dawnego mitu może skończyć się tylko tak, jak kończą się wszystkie próby restauracyjne. Początkowo gniewem, następnie śmiechem, by skończyć na zapomnieniu.

1. Przykładowy zbiór nagrań, upubliczniony przez Instytut Dialogu JP2, pokazujący nieformalne audiencje jakich udzielał Jan Paweł II z okna na Franciszkańskiej 3: https://www.youtube.com/watch?v=kdG_RaLMZaQ ↑

2. Zainteresowanym zostawiam link do materiału z oficjalnej strony TVN24; M. Gutowski, Franciszkańska 3, https://tvn24.pl/go/programy,7/czarno-na-bialym-bielmo-odcinki,880782/odcinek-12,S00E12,1010607, dostęp 3.06.2023 ↑

3. Osobom mającym trudności ze złamaniem tego szyfru podpowiem, iż chodzi tu o homoseksualność. ↑

4. Ł. Michalczewski, Komunikat Kurri Metropolitalnej w Krakowie do Wiernych Archidiecezji Krakowskiej, 10 marca 2023, https://diecezja.pl/aktualnosci/komunikat-kurii-metropolitalnej-w-krakowie-do-wiernych-archidiecezji-krakowskiej/?fbclid=IwAR2x2CjwCQ9G_FPEwa9o4JVL2gGl6cyLAqg6e3PYSgr6FwsHjrcvxX-GHt0, dostęp: 3.06.2023. ↑

5. T. Terlikowski, Mam kilka pytań do oświadczenia kurii archidiecezji krakowskiej., 10 marca 2023, https://www.facebook.com/tomasz.terlikowski/posts/pfbid0vVMvUh8BVezxrLvVgA9Ah3fjjiAJ6N6Fkwssw8XByr1uFN194ZUTdAYuPEtcnwEHl, dostęp 3.06.2023 ↑

6. Polska Agencja Prasowa, Ojciec Żak: reportaż „Franciszkańska 3” stawia tezy na podstawie domysłów; wątpię w dobrą wolę autora, 11 marca 2023, https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C1546984%2Cojciec-zak-reportaz-franciszkanska-3-stawia-tezy-na-podstawie-domyslow, dostęp: 3.06.2023 ↑

7. Polska Agencja Prasowa, Ekspertka: reportaż „Franciszkańska 3” stronniczy, niepoparty dowodami, 10 marca 2023, https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C1546775%2Cekspertka-reportaz-franciszkanska-3-stronniczy-niepoparty-dowodami.html, dostęp 3.06.2023 ↑

8. Z. Kaliszuk, Jaka jest wartość „dowodów” w reportażu „Franciszkańska 3”? – analiza Zbigniewa Kaliszuka, 22 marca 2023, https://www.ekai.pl/jaka-jest-wartosc-dowodow-w-reportazu-franciszkanska-3-analiza-zbigniewa-kaliszuka/, dostęp 3.06.2023 ↑

9. Echo Katolickie, Po reportażu „Franciszkańska 3”: Trzeba unikać łatwych wniosków, 18 kwietnia 2023, https://opoka.org.pl/biblioteka/P/PR/echo202315-franciszkanska3, dostęp: 3.06.2023 ↑

10. A. Bańka, Może reportaż „Franciszkańska 3” wymusi wreszcie większą troskę o ofiary, 8 marca 2023, https://wiez.pl/2023/03/08/moze-reportaz-franciszkanska-3-wymusi-wreszcie-wieksza-troske-o-ofiary/, dostęp: 6.03.2023 ↑

11. Fakty TVN, Oświadczenie w sprawie reportażu @MarcinGutowski „Franciszkańska 3”., 9 marca 2023, https://twitter.com/FaktyTVN/status/1633904632492597249, dostęp: 3.06.2023 ↑

12. M. Nycz, Abp Jędraszewski: Drugi zamach na Jana Pawła II. Musimy walczyć, 8 marca 2023, https://www.rmf24.pl/regiony/krakow/news-abp-jedraszewski-drugi-zamach-na-jana-pawla-ii-musimy-walczy,nId,6642039#crp_state=1, dostęp: 3.06.2023 ↑

13. K. Fijałek, Sejm. Uchwała w sprawie obrony dobrego imienia św. Jana Pawła II, 9 marca 2023, https://www.rmf24.pl/polityka/news-sejm-uchwala-w-sprawie-obrony-dobrego-imienia-sw-jana-pawla-,nId,6644760#crp_state=1, dostęp: 3.06.2023 ↑

14. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 marca 2023 r. w sprawie obrony dobrego imienia św. Jana Pawła II, https://www.sejm.gov.pl/media9.nsf/files/MPRA-CPRNUV/%24File/Uchwa%C5%82a%20Sejmu%20w%20sprawie%20obrony%20dobrego%20imienia%20%C5%9Bw.%20Jana%20Paw%C5%82a%20II.pdf ↑

15. Wprost, Napięta atmosfera w Sejmie. Grupa posłów opuściła salę po słowach Senyszyn, 9 marca 2023, https://www.wprost.pl/polityka/11130751/napieta-atmosfera-w-sejmie-grupa-poslow-opuscila-sale-po-slowach-senyszyn.html, dostęp: 3.06.2023 ↑

16. Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Komunikat w związku z zaproszeniem Ambasadora Stanów Zjednoczonych do MSZ, 9 marca 2023, https://www.gov.pl/web/dyplomacja/komunikat-w-zwiazku-z-wezwaniem-ambasadora-stanow-zjednoczonych-do-msz, dostęp: 3.06.2023 ↑

17. Sejm RP, Orędzie marszałek Sejmu Elżbiety Witek, 9 marca 2023, https://szczecin.tvp.pl/68410248/oredzie-marszalek-sejmu-elzbiety-witek, dostęp: 3.06.2023 ↑

18. Dokładny cytat: “Jan Paweł II jest dla nas, dla Polaków tym, co nas jednoczy i spaja. Jest tym zasadniczym ogniwem, światłem wolności. Kto próbuje ten płomień zgasić, spotka się z jasnym i twardym ‘nie’”. ↑

19. Noizz.pl, Na Pałacu Prezydenckim wyświetlono zdjęcie Jana Pawła II. „Nikt tak nie napluł ofiarom pedofilii w twarz”, 10 marca 2023, https://noizz.pl/informacyjne/na-fasadzie-palacu-prezydenckiego-wyswietlono-zdjecie-jana-pawla-ii/mkb1d01, dostęp: 3.06.2023 ↑

20. wirtualnemedia, 2,4 tys. skarg na reportaż „Franciszkańska 3”. KRRiT: płyną potokiem, 30 marca 2023, https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/skargi-franciszkanska-3-krrit-kara-autor-jan-pawel-ii, dostęp: 3.06.2023 ↑

21. wirtualnemedia, Szef KRRiT wszczyna postępowanie w sprawie reportażu „Franciszkańska 3” w TVN24, 2 kwietnia 2023, https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/szef-krrit-postepowanie-reportaz-franciszkanska-3-tvn24-kara-jak-zglosic-skarge-marsz-w-obronie, dostęp: 3.06.2023 ↑

22. M. Zaborowska, Zakopane: Marsz w obronie św. Jana Pawła II z udziałem kard. Dziwisza, 2 kwietnia 2023, https://www.rmf24.pl/regiony/zakopane/news-zakopane-marsz-w-obronie-sw-jana-pawla-ii-z-udzialem-kard-dz,nId,6693550#crp_state=1, dostęp: 3.06.2023 ↑

23. BusinessInsider, PKP dziś naprawdę rozdaje kremówki. Tak wyglądają, 2 kwietnia 2023, https://businessinsider.com.pl/wiadomosci/pkp-dzis-naprawde-rozdaje-kremowki-tak-wygladaja/rne1fx0, dostęp: 3.06.2023 ↑

24. Onet Podróże, Kolejarze będą rozdawać w pendolino „wadowickie kremówki”. Tak uczczą rocznicę śmierci papieża, 1 kwietnia 2023, https://podroze.onet.pl/aktualnosci/to-nie-zart-w-niedziele-pasazerowie-pendolino-dostana-papieskie-kremowki/zzv4cth, dostęp: 3.06.2023 ↑

25. A. Dryjańska, „Tygodnik NIE” odpowiada na cenzurę Orlenu. Marszał: Szykujemy jeszcze gorszą okładkę, 16 marca 2023, https://natemat.pl/475214,tygodnik-nie-wycofany-z-orlenu-marszal-szykujemy-jeszcze-gorsza-okladke, dostęp: 3.06.2023 ↑

26. Sytuacja, w której poprzez próbę ograniczenia rozprzestrzeniania się danej informacji, staje się ona dużo bardziej rozpoznawalna niż gdyby nie podjęto żadnych działań. Nazwa wzięła się od działań Barbary Streisand, która pozwała fotografa przyrody Kennetha Adelmana, na którego zdjęciach erodującego nabrzeża można było zobaczyć dom aktorki. Pozew odbił się szerokim echem w prasie popularnej i zyskał popularność na całym świecie, upubliczniając miejsce zamieszkanie Streisand wszystkim zainteresowanym. Więcej: A. Greenberg, The Streisand Effect, 11 maja 2007, https://www.forbes.com/2007/05/10/streisand-digg-web-tech-cx_ag_0511streisand.html?sh=49b4940d278b, dostęp: 3.06.2023 ↑

27. wirtualnemedia, Tygodnik „Nie” notuje wzrost sprzedaży. Wydawca dziękuje Danielowi Obajtkowi, 5 kwietnia 2023, https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/tygodnik-nie-wzrost-sprzedazy-dziekuje-daniel-obajtek, dostęp: 3.06.2023 ↑

28. Ze względu na usunięcie oryginalnego wydarzenia na facebooku, posługuje się tu źródłami pośrednimi; Kalendarz KORD, I Wojna Papieska, https://kalendarz.kord.org.pl/i-wojna-papieska, dostęp 3.06.2023;
    Jaś Kapela, Zapraszam wszystkie rzułte i czerwone mordy, 10 marca 2023, https://www.facebook.com/NienawidzeJasiaKapeli/posts/pfbid0LSjvPFdrvEtXTf19tkjgiz1S4us36W6Gy9vuNohm1f8UUqSqGo2ieC6atY9qFFdxl, dostęp: 3.06.2023 ↑

29. WP wiadomości, „Obraza uczuć religijnych”. Zatrzymanie i zarzuty po marszu papieskim, 4 kwietnia 2023, https://wiadomosci.wp.pl/przyszedl-na-marsz-papieski-z-transparentem-zostal-zatrzymany-i-uslyszal-zarzuty-6883853457738688a, dostęp 3.06.2023 ↑

30. Łódź, Dziś w nocy pomnik Jana Pawła II został oblany farbą., 2 kwietnia 2023, https://www.facebook.com/lodzpolska/posts/pfbid0YLHZ1uA9NWUK4GAsC4Vzp4YyEscjWULwRV1PNbyv9XgxCFFPNJ3izui13Ms4sTa4l, dostęp: 3.06.2023 ↑

31. Rzeczpospolita, Sondaż: Co trzeci Polak ocenia dziś gorzej Jana Pawła II, 11 marca 2023, https://www.rp.pl/spoleczenstwo/art38106461-sondaz-co-trzeci-polak-ocenia-dzis-gorzej-jana-pawla-ii, dostęp 3.06.2023 ↑

32. Rzeczpospolita, Sondaż: Pamięć o Janie Pawle II bez zmian, 21 marca 2023, https://www.rp.pl/kosciol/art38161861-sondaz-pamiec-o-janie-pawle-ii-bez-zmian, dostęp 3.06.2023 ↑

33. A. Brozowski, J. Prusinowski, Polacy murem za papieżem! Tak reportaż „Franciszkańska 3” wpłynął na opinie o Janie Pawle II [SONDAŻ], 15 marca 2023, https://polityka.se.pl/wiadomosci/polacy-murem-za-papiezem-tak-reportaz-franciszkanska-3-wplynal-na-opinie-o-janie-pawle-ii-sondaz-aa-hqmN-GaZ3-BbSg.html?fbclid=IwAR2Qh33nHSXGGszsJzMUF36kKisrBFxL_WdiMQue_nlOiPtusH8idM7_ffA, dostęp: 3.06.2023 ↑

34. S. Kamiński, K. Atys, D. Chalimoniuk, Młodzi nie mają autorytetów? Mają, i to zaskakujące [SONDAŻ], 29 kwietnia 2023, https://noizz.pl/spoleczenstwo/mlodzi-nie-maja-autorytetow-maja-i-to-zaskakujace-sondaz/bqq70qb, dostęp: 3.06.2023 ↑

35. ewyboryEU, Sondaże / Polska, https://ewybory.eu/sondaze-europa/polska/ ↑

36. Na wpół prześmiewcze określenie na otwartą postawę Kościoła Katolickiego, skupiającą się na miłosierdziu i rozluźniającą wiele tradycjonalistycznych reguł, między innymi tych dotyczących par jednopłciowych czy formalizmu liturgii. ↑

37. O tym i innych problemach dzisiejszego Kościoła Katolickiego w Polsce miałem przyjemność pisać w dziesiątym numerze naszego kwartalnika w tekście “Dwie twarze kryzysu w Kościele Katolickim” do którego zapraszam: https://mlodziopolityce.pl/wp-content/uploads/2022/12/mlodziopolityce_10.pdf ↑

38. A. Figiel, Pokolenie JPII?, https://www.przewodnik-katolicki.pl/Archiwum/2006/Przewodnik-Katolicki-14-2006/Wiara-i-Kosciol/Pokolenie-JPII, dostęp: 3.06.2023 ↑

39. Rzeczpospolita, Sondaż: Pamięć o Janie Pawle II bez zmian ↑

40. O fenomenie cenzopap pisał już na ramach tego kwartalnika niezrównany Jan Wiktor Głowacki: https://mlodziopolityce.pl/wp-content/uploads/2022/09/mlodziopolityce_9.pdf ↑