Według badań przeprowadzonych przed wyborami parlamentarnymi w Królestwie Niderlandów ponad 50 proc. badanych straciło zaufanie do politycznego establishmentu, ponad 60 proc. było zdania, że krajem rządzą nieudacznicy, a dla 80 proc. najważniejszym problemem stała się imigracja[1]. Holendrzy i Holenderki potrzebują stabilizacji i poczucia bezpieczeństwa zapewnionego przez państwo.
Potrzebują zmian.
„Teflonowy” Mark
Po 13 latach trzymania steru przez „Teflonowego” Marka jego era dobiegła końca. Ten nietypowy przydomek został mu nadany przez Holendrów ze względu na zdolność do przetrwania serii kryzysów politycznych. Zdecydowanie najgłośniejszym był skandal dotyczący dotacji na opiekę nad dziećmi, który spowodował krótkotrwałe ustąpienie Ruttego ze stanowiska w styczniu 2021 roku. Wrócił jednak do władzy 2 miesiące po tym, jak Partia Ludowa na Rzecz Wolności i Demokracji (VVD), której był liderem, zwyciężyła w wyborach.
Wiele problemów, które powstały podczas czterech rządów Marka Ruttego, wciąż czeka na rozwiązanie. Jednym z nich jest stale narastający kryzys mieszkaniowy, wynikający nie tylko z migracji, ale również z wydłużającej się średniej długości życia[2]. Niemniej, Holendrzy i Holenderki zaniepokojeni są faktem niewielkiej dostępności wolnych lokali mieszkaniowych, szczególnie w stolicy, oraz brakiem odpowiednich rozwiązań kończących ten kryzys.
W ostatnich latach sam Rutte coraz częściej postrzegany był jako część problemu, a nie rozwiązanie trudności rządu. Jego brak otwartości i zaangażowania, kontrowersje oraz ogólna utrata zaufania do polityki sprawiły, że popularność Premiera spadła do rekordowo niskiego poziomu[3]. Prawdopodobieństwo wygranej „Teflonowego” Marka w następnych wyborach było wyjątkowo mało prawdopodobne, co potwierdza badanie przeprowadzone przez program EennVandaag na próbie 18 000 osób. Prawie trzy czwarte respondentów uważało, że powrót Ruttego, po listopadowych wyborach, na stanowisko szefa rządu jest niedopuszczalne. Dodatkowo 83 procent osób uznało, że ostatnia koalicja wykonała złą pracę[4]. Ugrupowania, które były od 2017 roku współodpowiedzialne za problemy w państwie to Partia Ludowa na Rzecz Wolności i Demokracji (VVD), Apel Chrześcijańsko- Demokratyczny (CDA), Demokraci 66 (D66) oraz Unia Chrześcijańska (CU).
W lipcu lider Partii Ludowej na Rzecz Wolności i Demokracji (VVD) Mark Rutte poinformował o upadku rządu koalicyjnego czterech partii, czego przyczyną był brak porozumienia w kwestii polityki azylowej[5]. W politycznym meczu, gdzie bramką jest przyjęcie tej decyzji, Mark Rutte nie był jedynym graczem. Mimo asysty Apelu Chrześcijańsko-Demokratycznego (CDA), to Demokraci 66 (D66), wspierani przez Unię Chrześcijańską (CU), zdobyli przewagę. Rutte, mimo swojej wyjątkowej zdolności do lawirowania między różnymi opcjami politycznymi i zawierania trudnych kompromisów, tym razem nie zdołał przekonać do swojego zdania reszty koalicji[6].
Najpoważniejszym problemem czwartego rządu Marka Ruttego były kwestie migracyjne. W 2022 roku do Niderlandów przybyło 403 tysiące imigrantów, czyli o 151 tysięcy więcej niż w roku 2021[7]. Lider centroprawicowej partii VVD chciał zaostrzyć ograniczenia dotyczące łączenia rodzin osób ubiegających się o azyl, aby spowolnić stale zwiększającą się liczbę ludności. Rutte zażądał poparcia propozycji ograniczenia wjazdu dzieci uchodźców wojennych, którzy już przebywają na terenie Królestwa Niderlandów oraz zmuszenia rodzin do oczekiwania co najmniej 2 lat aż będą mogły się połączyć[8]. Ostatecznie te postulaty zostały odrzucone.
Mark Rutte rządził nieprzerwanie od 2010 roku i był najdłużej urzędującym szefem rządu w Królestwie Niderlandów. W wyniku nierozwiązywalnego konfliktu złożył na ręce króla Wilhelma Aleksandra swoją rezygnację, czego efektem były przyspieszone wybory parlamentarne. Miały one miejsce 22 listopada 2023 roku.
Wyniki wyborów, których nikt się nie spodziewał
Partią, która zdobyła najwięcej miejsc w niderlandzkim parlamencie była Partia Wolności (PVV) Geerta Wildersa z wynikiem 37/150. Drugie miejsce należy do koalicji Partii Pracy (PvdA) i Zielonej Lewicy (GL), która stanowi najbardziej intensywną formę lewicowej współpracy od lat. Tej udało się zdobyć 25/150 miejsc w parlamencie. Prawie ex aequo, bo z 24 mandatami, ale jednak na 3. miejscu stanęła Partia Ludowa na rzecz Wolności i Demokracji (VVD)[9]. System polityczny Królestwa Niderlandów charakteryzuje brak progu wyborczego, oznacza to, że do parlamentu dostaje się zwykle kilkanaście partii. Partią spoza podium, ale która również będzie miała znaczący wpływ na przyszłą politykę kraju, jest Nowa Umowa Społeczna (NSC) Pietera Omtzigta. To antyestablishmentowe ugrupowanie, ze względu na postać swojego lidera, wyrosło we wrześniu na najsilniejszą partię polityczną Niderlandów. Chciało na nią wówczas oddać głos 20 procent wyborców[10], a prognozą sondażu I&O Reasearch z lipca 2023 było uzyskanie przez partię Omtzigta 46 mandatów[11]. Finalnie w parlamencie będzie ją reprezentowało 20 polityków. Socjalliberałowie z partii D66 wyślą do Hagi 20 posłów, natomiast Ruch Robotniczo-Obywatelski (BBB), który zaliczył triumf w wyborach regionalnych, wyśle ich siedmiu.
Niderlandzki Donald Trump
Odzyskamy kraj, zatrzymamy tsunami uchodźców i imigrantów – to słowa Geerta Wildersa, lidera skrajnie prawicowej Partii Wolności i jednego z najbardziej kontrowersyjnych polityków w Niderlandach. Popularność zyskał głosząc populistyczne, antyimigranckie i eurosceptyczne hasła. W swojej karierze porównał Koran do „Mein Kampf”, a w roku 2018 zaproponował rozwiązania zakazujące meczetów i Koranu. Ku zaskoczeniu wielu, podczas debaty parlamentarnej w zeszłym roku Wilders zasygnalizował chęć złagodzenia ostrego antyislamskiego stanowiska swojej partii. Poszedł na kluczowe ustępstwo wobec potencjalnych partnerów koalicyjnych, informując, że wycofa zaproponowane przez siebie w 2018 r. projekty ustaw[12]. Wykorzystał swoje doświadczenie, stosując sprytną strategię zliberalizowania swojego radykalnego wizerunku i retoryki. To posunięcie spodobało się lewicowym wyborcom.
Partia PVV Wildersa nie różni się znacząco od innych prawicowych ugrupowań europejskich, które przyciągają swoich wyborców niechęcią do imigracji i wielokulturowości. Większość tego typu partii wyraża także przesłanie populistyczne, krytykujące elity polityczne. Geert Wilders łączy kwestie gospodarcze i kulturalne twierdząc, że zależy zachować dobrobyt rdzennej ludności poprzez wstrzymanie imigracji oraz ograniczenie świadczeń dla niegodnych mniejszości etnicznych[13]. Takie podejście daje poczucie zaopiekowania swoich obywateli co przemawia do konserwatywnych wyborców, którzy potrzebują ochrony ekonomicznej ze strony państwa.
Jak prawica pomogła wygrać Geertowi?
Wyborcy często wahają się pomiędzy partiami o podobnych poglądach ideologicznych. Przyjrzyjmy się więc bliżej prawicowym rywalom Geerta Wildersa.
Mark Rutte to polityk, który zawsze potrafił stłumić opór w swojej partii, ale który nie był w stanie załagodzić niepokojów społecznych związanych ze stale rosnącą inflacją. Powołując się na wojnę w Ukrainie, rząd argumentował, że niewiele można zrobić, aby rozwiązać problem wysokich cen energii. W momencie, gdy rodziny zaczęły borykać się z poważnymi problemami związanymi z opłaceniem rachunków, rząd Ruttego zasygnalizował, że przed podjęciem akcji pomocowej wszyscy po prostu trochę zubożeją[14]. I chociaż VVD nie jest jedyną partią odpowiedzialną za politykę rządu Marka Ruttego, to właśnie ta partia próbowała odwrócić uwagę opinii publicznej od swoich niepowodzeń w zamian obwiniając za to imigrantów i osoby ubiegające się o azyl[15]. Błędy i nieudolna polityka Ruttego sprawiły, że jego partia straciła na jakości, a przez to również na poparciu. Po jego rezygnacji liderką ugrupowania została Dilan Yesilgöz i mimo, że miała szanse na zostanie pierwszą kobietą premierką w Królestwie Niderlandów, ale także pierwszą osobą na tym stanowisku ze środowiska uchodźczego, postanowiła nie podkreślać tego faktu. Skupiła się natomiast na kampanii wokół ograniczenia migracji zarobkowej i studenckiej, co jednak nie wystarczyło do uzyskania większego poparcia.
Zimny prysznic dla lewicy – o których potrzebach obywateli zapomniano?
Po upadku rządu Partia Zielonej Lewicy i Partia Pracy zdecydowały się wystartować ze wspólną listą, manifestem i kandydatem na lidera – Fransem Timmermansem, byłym wiceprzewodniczącym Komisji Europejskiej. Skupiono się głównie na dalekosiężnych planach w celu złagodzenia kryzysu klimatycznego, jak i podkreślono konieczność zreformowania holenderskiego sektora publicznego. Timmermans chciał zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych w Królestwie Niderlandów o 65 proc. do 2030 roku, czyli powyżej poziomu docelowego UE wynoszącego 55 proc. Optował za podniesieniem płacy minimalnej i wprowadzeniem nowej najwyższej stawki podatku dochodowego[16]. Niestety, brak podkreślenia programu eko-społecznego i skoncentrowanie się na tworzeniu kolejnego rządu doprowadziły do wyniku, który znacznie odbiegał od oczekiwań partii.
Drugi lewicowy komitet wyborczy to Nowa Umowa Społeczna (NSC) Pietera Omtzigta. Skupiał się on na trzech kluczowych kwestiach: reformie kultury rządowej w celu zapobieżenia skandalom i przywrócenia zaufania do rządu, walce z kryzysem kosztów utrzymania oraz ograniczeniu inflacji. Mimo, iż kwestia migracji była wyraźnie zaznaczona w programie, wiele innych kwestii okazało się niejasnych[17]. Lider partii przez długi czas utrzymywał również, że nie chce zostać premierem. Na parę dni przed wyborami, pod naciskiem potencjalnych wyborców partii NSC, oświadczył, że jest gotowy na to stanowisko. Omtzigt cieszy się sympatią wśród Holendrów, na co głównie wpłynęło ujawnienie skandalu Marka Ruttego wokół świadczeń rodzinnych, a także powiązania partyjne czy ambicje zawodowe[18]. Niestety ostatnie tygodnie kampanii były kluczowe, a brak zdecydowania i jasnego programu zaważył na spadku poparcia. Ostatecznie liderowi NSC udało się zdobyć dwadzieścia mandatów.
Wygrana Wildersa a marzenie utworzenia rządu
Aby Geert Wilders mógł spełnić swoje zobowiązanie bycia premierem wszystkich[19], będzie musiał przekonać inne partie do dołączenia do niego w koalicji. Rozpoczęto już rozmowy za zamkniętymi drzwiami pomiędzy partią PVV a trzema innymi, jednak jak dotąd tylko jeden, mający 7 mandatów Ruch Rolniczo-Obywatelski, oświadczył gotowość wejścia do formalnej koalicji ze skrajnie prawicowym prowokatorem[20]. Na początku kampanii również Dilan Yesilgöz, liderka partii VVD, oświadczyła, że będzie otwarta na rządzenie z PVV, co było symbolem wyraźnego zerwania z polityką Ruttego, który konsekwentnie uniemożliwiał zawiązanie się takiej koalicji. Czy do tego dojdzie? Dużo zależy od ustępstw, na jakie będzie w stanie pójść Geert Wilders, a więc czy zdoła ujarzmić swoje skrajne poglądy tak, aby było możliwe utworzenie koalicji z innymi partiami. Najdłuższe tworzenie rządu trwało w Niderlandach 299 dni[21], dlatego prawdopodobne jest, że drzwi za którymi odbywają się rozmowy, jeszcze długo pozostaną zamknięte.
[1] M. Orzechowski, Bez Wildersa nie da się już rządzić. Dlaczego holenderski Trump wygrał tak bezapelacyjnie, 28 listopada 2023, Polityka: https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/2236386,1,bez-wildersa-nie-da-sie-juz-rzadzic-dlaczego-holenderski-trump-wygral-tak-bezapelacyjnie.read [dostęp 07.01.2024].
[2] Forecast: nearly 18 million inhabitants, 19 million projected in 2037, 15 grudnia 2023, cbs: https://www.cbs.nl/en-gb/news/2023/50/forecast-nearly-18-million-inhabitants-19-million-projected-in-2037 [dostęp 07.01.2024].
[3] E. Schaart, Mark Rutte era comes to an end as Dutch elections loom, 10 lipca 2023, Politico: https://www.politico.eu/article/mark-rutte-netherlands-vvd-era-comes-to-an-end-as-he-quits-politics/ [dostęp 04.02.2024].
[4] Ibidem.
[5] J. Wencel, Premier Holandii Mark Rutte podał się do dymisji, 7 lipca 2023, Wyborcza: https://wyborcza.pl/7,75399,29951842,rzad-holandii-poda-sie-do-dymisji.html [dostęp 07.01.2024].
[6] A. Troost, „Teflonowy Marek” najdłużej urzędującym premierem w historii Holandii. Kim jest Mark Rutte, 16 sierpnia 2022, Krytyka polityczna: https://krytykapolityczna.pl/swiat/ue/mark-rutte-holandia-unia-premier/ [dostęp 07.01.2024].
[7] Więcej o analizie ilości przypływu imigrantów można przeczytać tu: https://www.cbs.nl/nl-nl/dossier/dossier-asiel-migratie-en-integratie/hoeveel-immigranten-komen-naar-nederland [dostęp 07.01.2024].
[8] B. H. Meijer, A. Deutsch, Dutch government collapses over immigration policy, 7 lipca 2023, Reuters: https://www.reuters.com/world/europe/dutch-government-resign-over-asylum-policy-anp-2023-07-07/ [dostęp 07.01.2024]
[9] M. Roszak, Eurosceptycy i antyimigranci wygrywają wybory w Holandii. Największym przegranym wróg PiS, 23 listopada 2023, Forsal: https://forsal.pl/gospodarka/polityka/artykuly/9360691,eurosceptyczna-antyimigrancka-partia-wolnosci-geerta-wildersa-wygrywa-wybory-w-holandii.html [dostęp 06.01.2024].
[10] J. Zajdel, Niderlandy: Pieter Omtzigt zmienia przedwyborczy krajobraz, 1 września 2023, Euractiv: https://www.euractiv.pl/section/demokracja/news/niderlandy-pieter-omtzigt-zmienia-przedwyborczy-krajobraz/ [dostęp 07.01.2024].
[11] P. Kanne, M. v. d. Koppel, I&O zetelpeiling: PvdA/GL en VVD virtueel aan kop, 20 lipca 2023, Ipsos i&q: https://www.ioresearch.nl/actueel/io-zetelpeiling-pvda-gl-en-vvd-virtueel-aan-kop/ [dostęp 08.01.2024].
[12] Euronews, Dutch election winner Geert Wilders scraps proposal banning mosques and Quran, 8 stycznia 2024, Euronews: https://www.euronews.com/2024/01/08/dutch-election-winner-geert-wilders-scraps-proposal-banning-mosques-and-quran [dostęp 08.01.2024].
[13] S. v. Kessel, Geert Wilders’ win shows the far right is being normalised. Mainstream parties must act, 26 listopada 2023, The Guardian: https://www.theguardian.com/world/2023/nov/26/far-right-normalised-mainstream-parties-geert-wilders-dutch [dostęp 07.01.2024].
[14] B. Fox, Dutch Prime Minister Rutte: We will get a little poorer, 3 kwietnia 2022, Amsterdamfox: https://amsterdamfox.com/news/dutch-prime-minister-rutte-we-will-get-a-little-poorer/ [dostęp 07.01.2024].
[15] T. Kleinpaste, How Centrists Helped Geert Wilders Win the Dutch Election, 29 listopada 2023, FP: https://foreignpolicy.com/2023/11/29/netherlands-geert-wilders-mark-rutte-neoliberalism-pvv-vvd/ [dostęp 08.01.2024].
[16] E. Schaart, Timmermans hunts for allies in knife-edge Dutch election race, 9 listopada 2023, Politico: https://www.politico.eu/article/frans-timmermans-hunt-allies-knife-edge-dutch-election-race/ [dostęp 09.01.2024].
[17] S. Otjes, L. de Jonge, Populist Radical Right Wins Dutch Elections, But Can They Form a Government?, 28 listopada 2023, Whogoverns: https://whogoverns.eu/populist-radical-right-wins-dutch-elections-but-can-they-form-a-government/ [dostęp 06.01.2024].
[18] Ibidem.
[19] M. Litorowicz, Skrajna prawica wygrywa wybory w Holandii. Islamofob Wilders stanie na czele rządu?, 23 listopada 2023, Oko.press: https://oko.press/wybory-w-holandii-wilders [dostęp 07.01.2024].
[20] J. Henley, Geert Wilders is in coalition talks but far from forming Dutch government, 21 grudnia 2023, The Guardian: https://www.theguardian.com/world/2023/dec/21/geert-wilders-is-in-coalition-talks-but-far-from-forming-dutch-government [dostęp 07.01.2024].
[21] Więcej o poszczególnych rządach w Królestwie Niderlandów można znaleźć tu: https://www.parlement.com/id/vhnnmt7mnnzb/duur_kabinetsformaties?fbclid=IwAR2sjc4fkSmBaT_MhfiTq9Pq4Ek9ZsYckgsbj-120zF-c79dsQhXWm5UpWM [dostęp 08.01.2024].