Artykuł ukazał się w 16. numerze kwartalnika „Młodzi o Polityce”
O programie Erasmus+ słyszał chyba każdy młody człowiek w Polsce i Unii Europejskiej. Dlaczego? Przede wszystkim jest to jedna z największych inicjatyw edukacyjno-kulturowych dla europejskiej młodzieży, pozwalająca na udział w różnorakich przedsięwzięciach międzynarodowych. W samym 2022 roku w projektach Erasmus+ wzięło udział ponad 1.2 mln młodych z całej Europy[1]! Program oferuje, m.in. kilkudniowe projekty wolontariackie, kilkutygodniowe wyjazdy szkoleniowe czy długoterminowe wymiany studenckie. Choć każdy z projektów skupia się na innych umiejętnościach, wszystkie wspierają międzykulturowy rozwój społeczeństwa europejskiego. Dodatkowo, niemałe fundusze, które Unia Europejska przekazuje na finansowanie programów (w samym 2022 ponad 4 mld €[2]!) sprawiają, że są one dostępne dla każdego, a wkład własny uczestnika jest minimalny. Liczny udział młodzieży w programach Erasmus+ sprawił również, że są one pozytywnie utożsamiane z budowaniem długotrwałych relacji pomiędzy młodymi Europejczykami. Zwłaszcza pomiędzy tymi, którzy chcą być częścią silnej i zjednoczonej Unii Europejskiej oraz Europy.
Zalet Erasmus+ jest wiele, ale poniższy artykuł nie będzie jedynie laurką pochwalną inicjatywy. Autorka tekstu, jako wielokrotna uczestniczka Erasmusowych programów, spróbuje państwu przybliżyć czym w zasadzie jest Erasmus+ i co dokładnie oferuje. Dodatkowo przyjrzy się temu, jak Unia przedstawia program, a jak wygląda on w praktyce i czy naprawdę buduje nowe pokolenie silnej Europy.
Czym jest program Erasmus+?
Erasmus+ to program o długiej historii, choć nie w jednolitej formie. Już w 1987 roku Komisja Europejska, chcąc stworzyć inicjatywę umożliwiającą wymiany studenckie, powołała program Erasmus. Miał on na celu finansowanie wyjazdów studenckich na okres do jednego roku i prowadzony był do 1994 r. Program Erasmus był kamieniem milowym unijnych inicjatyw dla młodzieży, ponieważ jako pierwszy finansował wymiany studenckie. Cieszył się ogromną popularnością, w wyniku czego koniecznym było ujednolicenie systemu punktów uzyskiwanych za realizowanie przedmiotów w szkolnictwie wyższym. Europejski System Transferu Punktów (ECTS) był wdrażany w latach 1989 – 1994, aby możliwe było przedłużenie i rozszerzenie programu Erasmus. Wraz z nowym okresem budżetowym, w 1995 roku, program Erasmus został zastąpiony przez program Socrates I, w którym wymiany studenckie były zaledwie jedną z inicjatyw. Socrates I rozszerzył inicjatywę nie tylko o szkolnictwo średnie i podstawowe oraz nowe państwa stowarzyszone (w tym Polskę), ale także o nowe cele i wyzwania. Wśród założeń pojawiło się, m.in. rozwijanie poczucia jedności z Europą w perspektywie zjednoczenia oraz rozpowszechnianie wiedzy dot. różnorodności kulturowej. Najważniejszym było jednak szerzenie idei Europy Narodów, która miała tworzyć nowe pokolenie młodych Europejczyków. Socrates I, składający się z 7 programów, był programem niezwykle skutecznym i odpowiadającym na ówczesne potrzeby młodych ludzi. W 2000 roku, wraz z nowym okresem budżetowym, UE zdecydowała więc o przedłużeniu programu praktycznie w tej samej formie aż do roku 2007. Kolejny okres budżetowy, a przede wszystkim podpisanie Traktatu Lizbońskiego w tym samym roku zmieniły na jakiś czas unijne priorytety dot. edukacji młodzieży. Zgodnie z celami strategii lizbońskiej wprowadzono Lifelong Learning Programme (LLP), który skupiał się nie tylko na uczniach i studentach, ale także młodych pracujących. Program Erasmus, opierający się na wymianach studenckich, pozostał jednak w puli projektów. Największa zmiana, którą obserwować możemy do dziś, nadeszła jednak w 2014, gdy wraz z kolejnym rokiem budżetowym LLP został zastąpiony przez program Erasmus+. Od początku był on realizowany w bardzo podobnej formie do tej, jaką znamy dziś.
Czym właściwie zatem jest Erasmus+ i dlaczego „+” jest tak ważnym elementem?
Jak wspomniano wcześniej, Erasmus bez plusa to program skupiający się na wymianach studenckich. Erasmus umożliwia po prostu wyjazd do innego kraju na studia. Natomiast Erasmus+ to szeroka, parasolowa inicjatywa zawierająca w sobie kilkanaście mniejszych projektów, w tym wymiany studenckie. Co najważniejsze, Erasmus+ to program obejmujący nie tylko edukację. Wśród sześciu głównych obszarów fokusowych znajdują się sport, kultura, szkolnictwo wyższe, kształcenie i szkolenie zawodowe, edukacja szkolna (w tym wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem) oraz dorośli. Projekty Erasmus+ skupiają się więc na podnoszeniu różnorakich kompetencji wśród młodych Europejczyków od najmłodszych lat, aż po stawianie pierwszych kroków na rynku pracy. Projekty działające pod flagą Erasmus+ są rozległe – wśród nich znajdziemy „klasyczne” wymiany studenckie i nauczycielskie (Program Erasmus), krótko- lub długotrwałe wyjazdy wolontariackie (Europejski Korpus Solidarności), możliwość miesięcznej podróży przez Europę (DiscoveryEU) czy uzyskanie dyplomu łączonego z kilku europejskich uczelni (Erasmus Mundus Joint Degree). Choć każdy z projektów łączy idea promowania „europejskości”, rozwijają one inne kompetencje – od ogrodnictwa, przez dialog międzykulturowy, aż do mediacji i wymiany dobrych praktyk. Szeroki wachlarz możliwości i tematyki inicjatyw pozwala więc każdemu młodemu Europejczykowi znaleźć miejsce dla siebie. Oprócz nowych kompetencji twardych, każdy uczestnik programu może podszkolić umiejętności językowe, pracy w grupie czy zwyczajnie „obyć się” w innym kraju. Erasmus+ nie byłby jednak tak chętnie uczęszczany, gdyby nie ogromne fundusze unijne, które pozwalają uczestnikom na minimalny lub nawet zerowy wkład własny.
Budżet Erasmus+ na lata 2021-2027 wynosi niecałe 28 mld euro, jest to aż 12 mld więcej niż w latach 2014-2021[3]! Nowa perspektywa finansowa pozwoliła nie tylko na dostosowanie finansowania do szalejącej w całej Europie inflacji, ale także umożliwiła większą cyfryzację i innowację poszczególnych programów. Wiedząc, że Erasmus+ jest ceniony przez młodych, UE jest gotowa finansować go coraz obficiej. Odpowiednie finansowanie przeznaczone nie tylko na rozwój programu, ale także bezpośrednie wsparcie młodych ludzi, sprawia, że bez wątpienia jest to główny filar unijnej polityki młodzieżowej. Ursula von der Leyen, przewodnicząca KE, podkreśla również jak ważnym programem jest Erasmus+ zarówno w kwestii kreowania zjednoczonej Europy, jak i poznawania perspektyw i opinii unijnej młodzieży[4].
Komisja Europejska, a także czołowi przedstawiciele Rady Europejskiej, nierzadko zwracają uwagę na znaczącą rolę programu Erasmus+ w kształtowaniu europejskiej młodzieży – zarówno pod kątem zawodowym – jak i obywatelskim. Ursula von der Leyen, podczas przemówienia do uczestników Erasmus Generation Meeting 2024[5], wspomniała jak ważnym jest, aby młodzież była zaangażowana w projekty inicjatywy. Stwierdziła również, że młodzież oraz jej obecność w unijnych programach jest kluczowa do zbudowania Unii, która działa dla wszystkich[6]. Charles Michel, w swoim przemówieniu na Uniwersytecie Amsterdamskim, podkreślał, że Erasmus to flagowy program UE, który powinien być kontynuowany[7]. Natomiast Margaritis Schinas, wiceprzewodniczący KE, podkreślał, że „pokolenie Erasmus” to pokolenie, które powoli staje się dominującą warstwą społeczną Europy[8]. Zaznaczał, że to ono musi wziąć odpowiedzialność za to, jak Europa będzie wyglądała w przyszłości. Retoryka przedstawicieli unijnych jest jednoznaczna – program Erasmus+ to program doskonały dla każdego młodego obywatela Unii Europejskiej, ale czy naprawdę tak jest?
Jak pokazują statystyki, Erasmus+ jest programem cieszącym się dużą popularnością, zainteresowaniem oraz zaangażowaniem młodych. Jednak nie jest on tak doskonały, jak przedstawiają go unijni politycy. Przede wszystkim należy pamiętać, że pomimo ogromnych benefitów, Erasmus+ wciąż stanowi narzędzie polityczne poprzez które UE stara się wpływać na młodych ludzi i ich perspektywę wobec zjednoczonej Europy. Choć Erasmus+ realizuje ciekawe i rozmaite programy, nie należy zapominać, że wszystkie jego projekty odnoszą się bezpośrednio do idei Europy Narodów oraz silnej, zjednoczonej Europy. Poprzez rozwój politycy chcą docierać do młodych, również ze swoją agendą polityczną. Dodatkowo, choć budżet Erasmus+ jest ogromny, nie jest on wystarczający dla każdego programu. Program Erasmus, chociaż oferuje stypendia dla wyjeżdżających studentów, często wymaga wkładu własnego, który nie jest możliwy dla każdego. Podobnie wygląda to w programie DiscoveryEU czy wyjazdach Europejskiego Korpusu Solidarności. Pomimo tego Erasmus+ jest wciąż wysoko ocenianą inicjatywą, a powstanie „pokolenia Erasmus” jest niezaprzeczalnym faktem charakteryzującym unijną młodzież.
Więcej niż międzynarodowe doświadczenie
Podczas mojego pobytu na Uniwersytecie we Florencji nie tylko poznałam ludzi z całego świata, ale przede wszystkim mogłam w pełni zanurzyć się we włoskiej kulturze poznając lokalne zwyczaje, kuchnię, dialekty. Jako studentka filologii włoskiej wyjątkowo doceniłam możliwość szkolenia języka poznając różne akcenty i lokalne słówka! mówi 21-letnia Isaiah, która do Florencji przyjechała z Lizbony. Jej koleżanka Leonilde, która z Lizbony wybrała się aż do norweskiego Tromsø dodaje – Erasmus to był przede wszystkim czas zawierania nowych przyjaźni i budowania relacji. W Tromsø nasza erasmusowa ekipa liczyła niecałe 20 osób. Dzięki temu wszyscy byliśmy dla siebie jak jedna wielka rodzina, a dziś planujemy wspólne wycieczki po naszych krajach. Jak pokazują wypowiedzi uczestniczek, udział w programie realnie może wpłynąć na umiejętności językowe i edukację międzykulturową. Możliwość zamieszkania w innym miejscu na okres do jednego roku, umożliwia pełne zanurzenie w kulturze i rozwinięcie kompetencji językowych – zarówno poprzez studia, jak i kontakt z lokalną społecznością. Dodatkowo, jak wspomniała Leonilde, silne, międzynarodowe przyjaźnie zawierane podczas Erasmusa nie są jedynie mrzonką przedstawianą na spotkaniach informacyjnych – nic nie łączy tak, jak wspólna przygoda. W takim gronie można nie tylko budować relacje, ale także rozwijać język i wspólne poczucie europejskiego obywatelstwa. Dokładnie to, o co chodziło unijnym organom przy tworzeniu programu. Charles Michel wielokrotnie wspominał, że jego ulubionym dowodem na powodzenie programu jest informacja, że dzięki związkom powstałym na Erasmusie urodziło się już ponad 1 mln dzieci – to jest prawdziwy sukces – mówił Michel[9]!
Odbycie praktyk w szpitalu akademickim w Wiedniu pozwoliło mi na szkolenie zawodowe oraz poznanie innego podejścia do nauk medycznych niż w Rumunii. Pół roku pracy w 10 różnych laboratoriach szpitala akademickiego pokazało mi różne style i kultury pracy, a życie w Wiedniu sprawiło, że poczułem się częścią europejskiej wspólnoty obserwując międzynarodowe wydarzenia i festiwale – mówi Rasho, student biochemii na Uniwersytecie w Bukareszcie. Uczestnictwo w projekcie Europejskiego Korpusu Solidarności TUDANZAS SOCIAL FESTIVAL w Barcelonie podniósł moje kompetencje w zarządzaniu projektami oraz rozwinął moje zainteresowania – taniec i aktorstwo. Trzy tygodnie spędzone na kreowaniu festiwalu wraz z młodymi ludźmi z całej Europy było budującym doświadczeniem, które zostanie we mnie na długo podkreśla Julia z Warszawy, która podczas swojego gap year uczestniczyła w ponad 4 projektach EKS dookoła Europy! Wypowiedzi te, pokazują, że Erasmus+ to program skupiony nie tylko na rozwijaniu kompetencji miękkich, ale także tych twardych, ułatwiających późniejsze wchodzenie na rynek pracy. Uczestnictwo w programach takich jak Erasmus praktyki, EKS czy DiscoverEU sprawia, że młodzi otrzymują możliwość wszechstronnego rozwoju w innym kraju, co nie tylko wzbogaca ich o nowe kompetencje, ale także perspektywę. Różnorodność programów oraz znaczące dofinansowanie przez fundusze europejskie sprawia, że udział biorą osoby zarówno z różnych krajów, jak i warstw i klas społecznych. Taka inkluzywność wspiera również rozwój wrażliwości wśród młodych ludzi.
Studiowanie w programie Erasmus Mundus European Joint Master in Global Studies, w którym studiuje jedynie 80 uczestników z całego świata, stworzyło między Europejczykami silne poczucie europejskości. Około połowa wszystkich studentów to obywatele UE. Współpracując razem, przemieszczając się dookoła świata realizując kolejne semestry widzimy, jak ważne jest wspólne poczucie wartości i zjednoczenia mówi Julius z Kolonii, który realizuje swój drugi rok programu we Wrocławiu. Erasmus Mundus Master of Science Programme w ramach którego spędzam pierwszy rok na Uniwersytecie w Twente, a drugi na Uniwersytecie w Dreznie umożliwia mi dużą mobilność. Dzięki międzynarodowemu programowi mój dyplom będzie rozpoznawalny na całym świecie, a ja, będę gotowa do wejścia na każdy rynek pracy zaznacza Elina z Saloników. Choć Erasmus Mundus dotyczy studiowania, nie jest to program jedynie dla studentów. Na studia magisterskie można zaaplikować praktycznie w każdym wieku. Ograniczenie wiekowe dotyczy jedynie aplikowania o stypendium pokrywające czesne, ale wiele programów kosztuje zaledwie kilkaset euro za jeden rok akademicki. Studiowanie bez stypendium jest więc osiągalne. Erasmus Mundus jest kolejnym programem dla młodych, który nie tylko pozwala im na zdobycie międzynarodowego doświadczenia, ale także wyposaża w wartościowe kompetencje zawodowe. Rozwój naukowy proponowany przez UE młodym, realizowany m.in. poprzez programy Erasmus Mundus, sprawia, że Wspólnota realnie dba o rozwój nowego pokolenia, mierzącego się z unikatowymi wyzwaniami. Walka ze zmianami klimatu, posiadanie arsenału nuklearnego przez niedemokratyczne państwa czy kończące się zasoby naturalne to tylko kilka przykładów. Unia stara się więc, aby młodzi ludzi czuli wsparcie i wiedzieli, że jako Europejczycy stanowią silne i zintegrowane społeczeństwo.
Budowa nowego pokolenia
To, że „pokolenie Erasmus” istnieje nie jest już podważane przez nikogo, coraz częściej za to mówi się również o „tożsamości Erasmus” popularnej wśród młodych obywateli UE[10]. Pokolenie to ma być kształtowane przez realne doświadczenie unijnych programów takich jak te, odbywające się pod flagą Erasmus+. Jak pisze Ewa Krzaklewska, wzmocnienie integracji europejskiej poprzez osobiste spotkania obywateli z różnych krajów jest jednym z oficjalnych celów programu Erasmus[11]. Owe wzmocnienie ma na celu umocnienie istniejącego już „pokolenia Erasmus”, które będzie silnie zintegrowanym pokoleniem młodych Europejczyków. Erasmus+ i jego projekty mają więc być pomostem, łączącym młodych w całej Unii, tak aby mogli się nie tylko poznać, ale stworzyć sieć kontaktów, która zaowocuje w przyszłości. W podtrzymywaniu i rozszerzaniu sieci kontaktów, która przyczynia się do budowy nowej tożsamości, pomaga również Erasmus Student Network (ESN). ESN to organizacja współfinansowana przez UE, która ma na celu zjednoczenie uczestników projektów w jednym mieście oraz umocnienie w poczuciu europejskiej tożsamości i zjednoczenia. ESN organizuje również międzynarodowe zjazdy czy konferencje, które dotyczą właśnie poczucia europejskości, obywatelskości wobec UE czy planowania przyszłości Europy. Sieć młodych działaczy rozciągająca się po całej Europie sprawia, że poczucie przynależności pojawia się szybciej i zostaje na dłużej, czyli ESN realizuje dokładnie to, co Unia chce osiągnąć poprzez programy takie jak Erasmus+. Dodatkowo, odpowiednie finansowanie i inkluzywność programu sprawiają, że jest on bardziej dostępny, a co za tym idzie, lepiej postrzegany przez młodych ludzi. Poprzez rozmaite inicjatywy Erasmus+ umożliwia rozwój zawodowy, naukowy, a także po prostu poznanie rówieśników, dzięki czemu prawie każdy młody może znaleźć odpowiadający mu program = znaleźć swoje miejsce w Unii Europejskiej. Według badań przeprowadzonych przez Krupnik i Krzaklewską, programy Erasmus+ przynoszą 4 główne rezultaty – umiejętności, trwałe relacje, mobilność i tożsamość – każdy z nich jest ważny zarówno dla samych studentów, jak i ich wzajemnej integracji[12]. Wygląda na to, że mobilność, zawieranie trwałych relacji oraz zdobywanie nowych umiejętności jednoznacznie wpływają na tożsamość uczestników programów Erasmus+[13], kreując ich europejskość i przywiązanie do UE. Ponad 86.8% uczestników wymian Erasmus utożsamia się jako Europejczycy, a rodzime narodowości wymienia dopiero na drugim miejscu[14]. „Pokolenie Erasmus” jest zatem faktem, który Erasmus+ stara się rozwijać i podtrzymywać budując jednocześnie nowe pokolenie związane z europejską tożsamością. Mimo tego, równolegle do „pokolenia Erasmus” rośnie również inne pokolenie, w którym radykalne ruchy prawicowe i lewicowe nieustannie rosną w siłę.
Czy naprawdę jest tak źle?
Badania i analizy pokazują, że zarówno dzieci jak i młodzież w Unii Europejskiej radykalizują się w zastraszającym tempie[15]. Pomimo wysiłków podejmowanych przez unijne organy, populistyczne postulaty oraz internetowe ruchy ekstremistyczne są jednymi z najpopularniejszych poglądów przyciągających młode osoby. Jak więc wpływa na to Erasmus+ i unijne programy dla młodych? W programach Erasmus+ wzięło udział już ponad 10 mln młodych ludzi z całej Europy[16], a ich różnorodność i inkluzywność pokazuje, że UE chce docierać do jeszcze większej grupy. Mimo tego radykalizacja młodych jest wciąż aktualnym tematem podejmowanym przez unijnych polityków i nie powinna schodzić na dalszy plan. Według Strategicznego planu podejścia UE do zapobiegania radykalizacji postaw na lata 2022-2023 Unia zwraca uwagę na wzrost radykalizacji podczas pandemii COVID-19 oraz deklaruje walkę z szerzącym się ekstremizmem[17]. Choć sam dokument skupia się znacząco na przeciwdziałaniu terroryzmowi, Unia deklaruje również, że lokalne inicjatywy dla młodych muszą zostać podtrzymane oraz rozwijane. Pozostaje jednak pytanie, w jaki sposób rozwijać inicjatywy, skoro wciąż nie spełniają swojej roli w pełni? Erasmus+ obejmuje szeroki wachlarz możliwości – pozwala rozwijać różne kompetencje, poznać międzynarodową społeczność czy zintegrować się z rówieśnikami z całej UE. W programach Erasmus+ są rzeczy, które można by było poprawić takie jak wysokość stypendium, natomiast jak pokazują Krupnik i Krzaklewska, ogólna ocena Erasmus+ jest niemalże celująca[18]. Jak więc ulepszyć program, aby jeszcze bardziej skupiał się na budowaniu poczucia europejskości społeczeństwa obywatelskiego wśród młodych osób? Pytanie to towarzyszy wielu unijnym politykom, a także Erasmus Student Network, które nieustannie współpracują z KE w celu poprawy niedociągnięć. Niestety nie ma tutaj złotego remedium, które jak za dotknięciem magicznej różdżki odmieni postawy i poglądy młodych ludzi. Choć Unia może próbować zwracać większą uwagę na szerzenie europejskich wartości podczas przygotowań i w trakcie trwania programów, czy takie rozwiązanie zadziała? Tego nie wie nikt.
* * *
Erasmus+ to flagowa unijna propozycja dla młodzieży i młodych dorosłych. Jak można się spodziewać, pomimo dopracowywania inicjatywy przez ostatnie 10 lat nie funkcjonuje ona w sposób idealny. Mimo wszystko, jak pokazują analizy, znacząco wpływa na młodzieżowe poczucie europejskości i zjednoczenia ze Wspólnotą. Choć młodzi obywatele Unii zmagają się z wieloma przeciwnościami, szeroka oferta programów realizowanych w ramach Erasmus+ stara się ich wspierać. Możliwość rozwijania kompetencji twardych, miękkich czy językowych podczas krótko- i długoterminowych projektów sprawia, że czują się oni nie tylko zjednoczeni z Europą, ale także lepiej przygotowani na mierzenie się ze współczesnymi wyzwaniami i tym, co czeka ich w przyszłości. Dodatkowo w miarę poznawania rówieśników, którzy również wierzą w silną i zjednoczoną Europę, rośnie nadzieja, że za kilkanaście lat właśnie tak będzie wyglądała Europa. Erasmus+ jest więc inicjatywą, o którą my, młodzi musimy dbać, zwłaszcza w tak powiązanym i zglobalizowanym świecie jaki mamy dziś.
[1]https://erasmus-plus.ec.europa.eu/resources-and-tools/statistics-and-factsheets [dostęp: 20.05.2024].
[2]https://erasmus-plus.ec.europa.eu/pl/news/2022-support-presented-in-latest-annual-report [dostęp: 12.05.2024].
[3] Komisja Europejska, „Program Erasmus+ 2021-2027 przynosi ponad 26,2 mld euro na wsparcie mobilności i współpracy”, https://erasmus-plus.ec.europa.eu/news/erasmus-2021-2027-programme-brings-over-eu262-billion-to-support-mobility-and-cooperation-0 [dostęp: 20.05.2024].
[4]Erasmus Student Nework AISBL, „Message from President von der Leyen to the Erasmus Generation Meeting Seville 2024”, Youtube, 17.04.2024, https://www.youtube.com/watch?v=QI0quSkHUWA [dostęp: 12.05.2024].
[5]Erasmus Generation Meeting to największa konferencja studencka w Europie, podczas której członkowie lokalnych stowarzyszeń Erasmus Student Network spotykają się, aby uczyć się i dyskutować o przyszłości Europy.
[6]Erasmus Student Nework AISBL, op. cit., czas nagrania 1:17-1:50.
[7]https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2019/12/01/common-sense-common-europe-speech-by-european-council-president-elect-charles-michel-at-the-university-of-amsterdam/ [dostęp: 13.05.2024].
[8]https://www.euractiv.com/section/eu-council-presidency/news/schinas-erasmus-generation-has-a-duty-to-defend-europe/ [dostęp: 13.05.2024].
[9]https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2019/12/01/common-sense-common-europe-speech-by-european-council-president-elect-charles-michel-at-the-university-of-amsterdam/ [dostęp: 13.05.2024].
[10]S. Krupnik, E.Krzaklewska, Researching the Impact of ERASMUS on European Identification – Proposal for a Conceptual Framework, red. B. Feyen, E. Krzaklewska, Peter Lang – International Academic Publishers, Peter Lang – International Academic Publishers, s. 208-218.
[11]Ibidem, s.208.
[12] S. Krupnik, E. Krzaklewska, op. cit., s. 217-222.
[13]Ibidem, s. 208-222.
[14]Ibidem, s. 221-223.
[15]Np.https://home-affairs.ec.europa.eu/system/files/2022-03/2022-2023%20Strategic%20orientations%20on%20a%20coordinated%20EU%20approach%20to%20prevention%20of%20radicalisation_en.pdf [dostęp: 15.05.2024].
[16] https://esn.org/news/erasmus-life-changing-experience-10-million-young-europeans,
[dostęp: 15.05.2024]
[17]https://home-affairs.ec.europa.eu/system/files/2022-03/2022-2023%20Strategic%20orientations%20on%20a%20coordinated%20EU%20approach%20to%20prevention%20of%20radicalisation_en.pdf [dostęp: 15.05.2024].
[18]S. Krupnik, E. Krzaklewska, op. cit., s. 208-222.