Dlaczego Francja nie odpuści Pacyfiku?

Republika Francuska swoją dewizę Liberté, égalité, fraternité oraz Marsyliankę usłyszeć może na każdym kontynencie. Jej oczy jednak skierowane są na Indo-Pacyfik: obszar rozciągający się od wschodnich wybrzeży Półwyspu Arabskiego i Afryki do zachodnich brzegów obu Ameryk. Skąd taki zwrot — uwielbiany przez geopolityków pivot? Dlaczego Pacyfik znaczy dla Francji tak wiele — albo Francja dla niego? Postanowiłam znaleźć odpowiedź na te pytania.

Zacznijmy od liczb: w regionie Indo-Pacyfiku przebywa prawie 2 miliony obywateli francuskich, z czego 1,65 mln znajduje się na terytoriach francuskich. Francja posiada największą wyłączną strefę ekonomiczną (WSE) o powierzchni bagatela 11,691,000 km². 93% wyłącznej strefy ekonomicznej Francji leży w obszarze Indo-Pacyfiku. W regionie tym stacjonuje na stałe ponad 7000 żołnierzy francuskich w ramach misji wysuniętych wojsk obrony terytorium lub stałej obecności za granicą. W 2019 r. wartość wymiany handlowej między regionem Indo-Pacyfiku a Europą wyniosła 1 500 miliardów euro. Co więcej, w regionie znajduje się 95 szkół francuskich, do których uczęszcza 53 000 uczniów, co stanowi o francuskiej soft power^[1].

Indo-pacyfik to pole gry zarówno małych — lokalnych graczy — jak i tych większych — globalnych. Francja jest jedynym państwem UE posiadającym terytoria w tym regionie. Składają się na nie departamenty (regiony) zamorskie DOM (zwane także DROM — fr. les départements [et régions] d’outre-mer, czyli Reunion i Majotta, francuskie terytoria zamorskie TOM (fr. territoires d’outre-mer) – Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne, 2 Wspólnoty Zamorskie COM (fr. collectivites d’outre-mer) – Polinezja Francuska oraz Wallis i Futuna, a także niezwykle ważny dla Paryża obszar szczególnego rodzaju (sui generis), tj. Nowa Kaledonia. Taki ustrój terytorialny obowiązuje od nowelizacji Konstytucji V Republiki (1958 r.) z 2003 r.^[2] Zmiany wówczas wprowadzone nie tylko pogłębiły ważną dla Paryża decentralizację, lecz także sprawiły, że Francja musi dbać o te obszary tak, by mogła zadbać o swoją obecność w regionie. Chociaż poszczególne terytoria zmieniają swój status, to jednak żadne nie opuściło Francji. Najbliżej tego kroku była Nowa Kaledonia, która ze względu na swoją historię oraz silne tendencje niepodległościowe wśród autochtonów – Kanaków – była najbliżej zmiany narodowych barw. W 1998 r. zawarto porozumienie z Numei, które zagwarantowało przeprowadzenie 3 referendów w ciągu kolejnych 20 lat. Ostatnie, bojkotowane przez Kanaków, jednak uznane przez Paryż, odbyło się 12.12.2021 r. We wszystkich trzech głosowaniach populacja Nowej Kaledonii zdecydowała o pozostaniu terytorium francuskim^[3].

Dla Francji stała i silna obecność w Indo-Pacyfiku jest o tyle istotna, że jednym z kluczowych graczy umacniających swoją pozycję w regionie jest Chińska Republika Ludowa. Nową Kaledonię można określić regionalnym potentatem niklu. Wydobycie oraz eksport tego surowca jest podstawą funkcjonowania terytorium. Gdyby Paryż przestał kontrolować sytuację, z pewnością ,,z pomocą” przyszedłby Pekin, jak zrobił to wobec zmagającego się z wysokim długiem publicznym Vanuatu. To z kolei przełożyłoby się na poszerzenie strefy wpływów ChRL w regionie.

Chiny^[4] stanowią dla Francji systemowego rywala, ale także konkurenta gospodarczego i ważnego partnera dyplomatycznego. Chociaż Pekin podtrzymuje tezę, iż ,,Francja [dla Chin] jest w Europie”, Paryż nie zamierza zrezygnować z walki o swoją pozycję w regionie. Warto przeanalizować tę sytuację w dwóch aspektach – militarnym i ekonomicznym. ChRL rości żądania wobec Morza Południowochińskiego, powołując się na (nieco absurdalne) przesłanki, że już w XV w. pojawili się na jego wodach chińscy rybacy, co wskazuje na wyraźną przynależność akwenu do Chin^[5]. Nie są to jednak roszczenia uznawane przez społeczność międzynarodową. Francja wyraźnie zaznaczyła swoje stanowisko poprzez prowadzenie na Morzu Południowochińskim działań grupy bojowej ze śmigłowcowcem Jeanne d’Arc oraz obecność w międzynarodowej misji szkoleniowej La Perouse^[6]. Co więcej, na początku 2021 r. dwa francuskie okręty przepłynęły przez wody tego akwenu, a francuska minister obrony, F. Parly, oświadczyła, że działania te będą powtarzane dwa razy do roku, bez względu na stanowisko Chin.

Ekonomiczne powiązania Paryża z Pekinem są w dużej mierze związane z działaniami UE. Wydarzenia roku 2022 przyniosły jednak pewną zmianę. Zapowiadany od 2020 r. Comprehensive Agreement on Investment pomiędzy UE a Chinami^[7] zdaje się nie mieć szans na realizację (na pewno nie w najbliższej przyszłości)^[8]. Jednakże Francja podpisała z Chinami kontrakt opiewający na 1,7 miliardów dolarów. Planowana jest budowa siedmiu projektów infrastrukturalnych w Afryce, Azji Południowo-Wschodniej i Europie Wschodniej. Inwestycje skupiają się na infrastrukturze, ochronie środowiska oraz kwestiach energetycznych i mają na celu zbudowanie dialogu gospodarczego opartego na transparentności i prowadzącego do ustanowienia mechanizmu współpracy międzynarodowej^[9]. Można jednak postawić dwa pytania – czy Francja poprzez inwestycje z Chinami akurat na tych obszarach nie próbuje nie stracić tam dobrej reputacji i wpływów? A może Paryż traktuje je jako zabezpieczenie w niepewnej sytuacji napięć na linii Waszyngton-Pekin? Czas (i realizacja projektów) przyniosą wkrótce odpowiedzi.

Pałac Elizejski zrozumiał zatem, że Indo-Pacyfiku odpuścić po prostu nie można. Francja jest pierwszym krajem europejskim, który przygotował i zaprezentował strategię działania w tym regionie. Dokument ten wskazuję na dojrzałość francuskiej myśli strategicznej i geopolitycznej. Podstawowe zagrożenia wymienione w strategii to wzrost (być może niekontrolowany) multilateralizmu, umacnianie się ChRL oraz walka Państwa Środka z Waszyngtonem i Moskwą. Co więcej, Francja wskazuje na znaczenie morza, zarówno w aspekcie gospodarczym, jak i militarnym. Francuska strategia ma charakter wielowymiarowy, oparta jest bowiem na czterech filarach — bezpieczeństwie, multilateralizmie, gospodarce i ochronie środowiska^[10]. Dynamiczne podejście Paryża do wyraźnego w regionie kryzysu multilateralizmu widoczne jest w kolejnych aktualizacjach dokumentu z 2018 r. Przede wszystkim niespodziewanie zawiązany sojusz AUKUS^[11] zmusił Francję do szukania nowych sojuszników w regionie.

Takimi państwami są przede wszystkim kraje Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej ASEAN. Ta organizacja o charakterze regionalnym skupia się na współpracy polityczno-ekonomicznej pomiędzy członkami. Należy do niej 10 państw leżących na obszarze Azji Południowo-Wschodniej. Jednym z nich jest Indonezja, która niedawno (w lutym 2022) podpisała z Francją kontrakt zbrojeniowy. Paryż ma przekazać Dżakarcie 42 Rafale^[12]. Dla Francji ważna jest także Japonia, z którą od jakiegoś czas państwo prowadzi ożywiony dialog. Na początku 2022 r. odbywały się rozmowy w formacie 2+2, w Tokio spodziewane jest także podpisanie porozumienia w zakresie współpracy w sektorze bezpieczeństwa^[13]. Kolejnym istotnym państwem w regionie jest największa demokracja na świecie – Indie. Po ostatniej majowej wizycie Narendy Modiego w Paryżu, współpraca między tymi państwami określona została przez indyjskiego premiera jako ,,owocna”, a Francja nazwana ,,jednym z najsilniejszych partnerów Indii”. Kryzys multilateralizmu widoczny w regionie Indo-Pacyfiku stanowi dla obu państw ogromne wyzwanie, któremu chcą stawić czoła, budując partnerstwo strategiczne. Istniejąca już współpraca obronna pomiędzy Paryżem a Nowym Delhi widoczna jest w regularnej realizacji szeregu wspólnych ćwiczeń, takich jak Shakti, Varuna, Pegase, Desert Knight i Garuda^[14]. Co więcej, należy wskazać na Kambodżę, Laos i Wietnam, gdzie francuskie wpływy są wciąż bardzo widoczne. Można spodziewać się zatem prób wzmacniania tej obecności także poprzez soft power.

Tu jednak należy zidentyfikować problem, jakiemu Paryż musi stawić czoła, jeśli będzie chciał rozwijać swoją obecność w regionie Indo-Pacyfiku. Francja musi dać się polubić. Kolejne akty legislacyjne, rozluźniające więzi z terytoriami zamorskimi czy dające im coraz większą autonomię, nie były implementowanie bez powodu. Zrozumiano, że brak takich zmian prowadzić będzie jedynie do narastającego buntu i niezadowolenia. Dla dawnych francuskich kolonii afrykańskich (oraz jak się potem okazało innych terenów podległych Francji) początkiem szansy na zmianę był rok 1956 i przyjęcie przez ministra ds. departamentów zamorskich Gastona Defferre’a 23 lipca 1956 r. ustawy ramowej (fr. loi-cadre) numer 56-619, która zwiększała autonomię władzy lokalnej wobec władz metropolii^[15]. 2 lata później, w 1958 r. przyjęta została Konstytucja V Republiki, która w znacznym stopniu wpłynęła na dzisiejszy układ terytorialny Francji. Są to jednak zmiany i regulacje historyczne, a obecna sytuacja wymaga aktualizacji działań, także w tym zakresie.

Należy wskazać na jeszcze jeden niezwykle ważny aspekt jakim jest obecność UE w regionie. Bezpośrednia utrzymana może być jedynie poprzez Francję. I to właśnie Francja powinna stawiać – i stawia – sobie na celu zwracanie 27 par oczu w tamtą stronę. Przykładem tych działań jest ustanowiona we wrześniu 2021 r. Europejska Strategia Współpracy w regionie Indo-Pacyfiku^[16]. Co więcej, w lutym 2022 r. odbyło się zorganizowane przez francuską prezydencję w Radzie Unii Europejskiej (o której więcej w artykule Remigiusza Skierskiego na str X) Forum Ministerialne na rzecz współpracy w tymże regionie^[17]. Należy podkreślić, że zaproszeni nie zostali ani przedstawiciele USA, ani ChRL. To wskazuje na niechęć Europy (a może bardziej – Francji, której przyszło prowadzić tę rozgrywkę) na angażowanie się w prowadzony między tymi państwami konflikt o sumie zerowej. C’est pas mes oignons^[18] zdaje się mówić Paryż.

Podsumowując, Francja nie tylko potrzebuje Indo-Pacyfiku, ale też musi zadbać o swoją obecność i pozycję w regionie. Patrząc od drugiej strony, Indo-Pacyfik potrzebuje Francji. Paryż ma do zaoferowania nie tylko inną od anglosaskiej kulturę, lecz także pozwala umocnić swoje miejsce UE w regionie, co z kolei pozwala tamtejszym państwom na lepiej zharmonizowaną współpracę multilateralną. Jest to oczywiście scenariusz idealny, gdyż aby czerpać obopólne korzyści, region Indo-Pacyfiku musi Francji chcieć, a ona sama – dać się polubić i zejść nieco z mocarstwowego tonu. W przeciwnym razie trudno będzie o realną współpracę.

1. 7 visuel indo pacifique, France Diplomatie, https://www.diplomatie.gouv.fr/IMG/pdf/7_visuel_indo_pac

   ifique_anglais_0_cle8eea15.pdf, dostęp: 1.06.2022. ↑

2. Konstytucja Francji. Wyd. 2 uaktual. Tłum. Wiesław Skrzydło. Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe, 2005, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/francja.html, dostęp: 1.06.2022. ↑

3. K. Siekierka, Przyszłość Francji w regionie Indo-Pacyfiku w związku ze zbliżającym się referendum niepodległościowym w Nowej Kaledonii, 23.11.2021, Instytut Nowej Europy, https://ine.org.pl/przyszlosc-francji-w-regionie-indo-pacyfiku-w-zwiazku-ze-zblizajacym-sie-referendum-niepodleglosciowym-w-nowej-kaledonii/, dostęp: 1.06.2022. ↑

4. W artykule nazwa ta odnosi się do Chińskiej Republiki Ludowej. ↑

5. Na taki argument powoływała się strona Chińska w sporze z Filipinami, związanym z tzw. linią dziewięciu kresek, która miałaby czynić Morze Południowochińskim wewnętrznym morzem ChRL. Stały Trybunał Arbitrażowy w Hadze stwierdził jednak, iż Chińskie roszczenia są bezpodstawne. ↑

6. Multinational Naval Forces Conduct Exercise La Perouse, U.S. 7th Fleet Public Affairs, 6.04.2021, https://www.navy.mil/Press-Office/News-Stories/Article/2562180/multinational-naval-forces-conduct-exercise-la-perouse/, dostęp: 29.05.2022. ↑

7. Key elements of the EU-China Comprehensive Agreement on Investment, Komisja Europejska, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/es/ip_20_2542, dostęp: 31.05.2022. ↑

8. Początkowo barierą podpisania kontraktu były prześladowania Ujgurów w prowincji Sinciang. Jednakże brak ostrej reakcji wobec Rosji po 24.02 ze strony ChRL postawił jedynie kropkę nad i w rozmowach między obiema stronami. ↑

9. In a first, France joins China to build $1.7 billion global infra projects, Business Srandard, 18.02.2022, https://www.business-standard.com/article/international/in-a-first-france-joins-china-to-build-1-7-billion-global-infra-projects-122021801228_1.html, dostęp: 31.05.2022. ↑

10. La stratégie de la France dans l’Indopacifique, https://www.diplomatie.gouv.fr/IMG/pdf/en_dcp_a4_indop

    acifique_022022_v1-4_web_cle878143.pdf, dostęp: 29.05.2022. ↑

11. Pod koniec 2021 r. Australia zawiązała z Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi porozumienie dotyczące wymiany technologii obronnych. Jednym z najważniejszych elementów jest, bolesna dla Paryża, współpraca przy tworzeniu australijskiej floty okrętów podwodnych z napędem jądrowym. Tym samym Canberra zerwała kontrakt na łodzie podwodne z Paryżem. ↑

12. France seals $8.1 billion deal with Indonesia to sell 42 Rafale jets, 10.02.2022, Reuters, https://www.reuters.com/business/aerospace-defense/indonesia-orders-42-rafale-jets-french-defence-minister-says-2022-02-10/, dostęp: 30.05.2022. ↑

13. France and Japan face 'tougher’ Indo-Pacific security situation, minister says, 20.01.2022, Reuters, https://www.reuters.com/world/japan-french-ministers-discuss-deeper-indo-pacific-cooperation-thursday-2022-01-20/, dostęp: 1.06.2022. ↑

14. R. P. Rajagopalan, Strengthening the France-India Partnership, The Diplomat, https://thediplomat.com/2022/05/strengthening-the-france-india-partnership/, dostęp: 1.06.2022. ↑

15. Loi n°56-619 du 23 juin 1956 Mesures propres a assurer l’evolution des territoires relevant du ministere de la france d’outre-mer. ↑

16. EU Strategy for Cooperation in the Indo-Pacific, European Union, https://www.eeas.europa.eu/eeas/e

    u-strategy-cooperation-indo-pacific_en, dostęp: 31.05.2022. ↑

17. Ministerial Forum for Cooperation in the Indo-Pacific, 18.02.2022, https://presidence-francaise.consil

    ium.europa.eu/en/news/ministerial-forum-for-cooperation-in-the-indo-pacific/, dostęp: 1.06.2022. ↑

18. Dosł. To nie moje cebule — nie moja sprawa, nie obchodzi mnie to. ↑