Afganistan – piekło kobiet

Każdego roku Institute for Economics and Peace publikuje raport Global Peace Index. Już po raz drugi, Afganistan został w tym raporcie sklasyfikowany jako kraj, o najniższym wskaźniku pokoju, spośród 163 ewaluowanych krajów^[1]. Raport ten uwzględnia wskaźniki takie jak; bezpieczeństwo, trwające konflikty wewnętrzne oraz zewnętrzne, poziom zmilitaryzowania oraz stabilność polityczną. Afganistan znalazł się na pierwszym miejscu ze względu na największą liczbę śmierci spowodowanych wojną lub terroryzmem. Sytuacja kobiet w kraju również nie jest najlepsza. Oprócz niebezpieczeństw związanych z szeroko rozumianą przemocą domową wobec kobiet, istnieje również problem dostępu do edukacji. W latach 2010-2011 tylko 22.2% kobiet w przedziale wiekowym 15-24 lata umiało czytać i pisać^[2]. Ten fakt przestaje jednak dziwić, gdy spojrzymy na dane z kolejnych dwóch lat, kiedy to zaledwie 36% Afganek uczęszczało do szkoły^[3]. Co więcej, w 2014 roku dziewczynki spędzały średnio 8 lat na edukacji szkolnej, podczas gdy u chłopców było to 13 lat^[4].

Dane te mogą wywoływać skrajne emocje, ale czarę goryczy przelały wydarzenia z sierpnia 2021 roku, kiedy to Talibowie ponownie przejęli władzę. Jednak warto pamiętać, że były w historii momenty, kiedy Afganistan dążył do poprawy i stabilizacji sytuacji kobiet.

Monarchia sprzymierzeńcem kobiet

Rok 1880 był dla Afganistanu przełomowy. Władzę objął wtedy Amir Abdul Rahman Khan, którego rządy były początkiem przyszłych zmian w życiu afgańskich kobiet. Jego żona – Bobo Jan była pierwszą, która pojawiała się publicznie z odkrytą twarzą i głową^[5]. Było to symbolem chęci zmian i modernizacji kraju. W czasie panowania ich syna – Amira Habibullah Khana – do kraju powrócił Mahmud Beg Tarzi. Był on zwolennikiem tego, aby kobiety posiadały pełne obywatelstwo, co więcej wnosił o to, aby miały one dostęp do edukacji oraz mówił, że Islam jako religia nie zabrania równości praw względem płci^[6]. Dzięki wpływowi Tarziego na króla Amira Habibullaha Khana zostały otwarte szkoły dla dziewcząt, które posiadały nawet program edukacji w języku angielskim. Edukacja ta była jednak dostępna jedynie dla elity – członkiń rodziny królewskiej oraz bogatej części społeczeństwa^[7].

Prawdziwym czasem zmian w Afganistanie można nazwać okres, kiedy władzę przejął syn Habibullaha – Amanullah. W 1923 roku ustanowił on pierwszą konstytucję, która pozwoliła na zbudowanie rządu, a także ukonstytuowanie roli monarchy w państwie. Tarzi miał jeszcze większy wpływ jego decyzje Amanullaha niż na jego ojca – Habibullaha. Spotęgowało to małżeństwo z jedną z jego córek – Surayą^[8]. W okresie jego panowania wiele kobiet z rodziny królewskiej zaczęło obejmować stanowiska publiczne. Jedna z jego sióstr Kobra założyła pierwszą organizację zajmującą się ochroną kobiet w kraju – Anjuman-e-Himayat-e Niswan^[9]. Inna założyła żeński szpital. Kobiety były zachęcane do pobierania edukacji, również za granicą, np. w Turcji^[10]. W 1926 roku,
z okazji 7 rocznicy niepodległości kraju, królowa Suraya wygłosiła przemówienie, które zaadresowała głównie do kobiet^[11]. – Nie myślcie, że nasz naród potrzebuje tylko mężczyzn do służby. Kobiety również powinny uczestniczyć w jego życiu tak jak kobiety we wczesnych latach Islamu – powiedziała Suraya^[12]. Przemówienie sugerowało, że w Afganistanie zajdą długofalowe zmiany w sytuacji kobiet. Jednak gdy w 1928 roku para królewska odbyła podróż po Europie i Turcji, mieszkańcy plemiennych regionów kraju zostali niezwykle wzburzeni wprowadzaniem kolejnych zmian na wzór tradycji zachodnich. Uważali, że będą one negatywnie wpływać na afgańską kulturę, religię i honor kobiet^[13]. Niedługo po powrocie do kraju, bo w 1929 roku król Amanullah postanowił, że ożeni się po raz drugi, aby załagodzić sytuację w kraju. Mimo to został zmuszony do abdykacji oraz opuszczenia kraju^[14].

Droga ku ponownej stabilizacji

Przez następne dwadzieścia lat władza Afganistanu zmieniała się dosyć często, jednak żadna z nich nie wykazała działań, aby poprawić sytuację kobiet w kraju^[15]. Pod koniec lat 40-tych władzę objął Mohammad Daoud przy wsparciu Związku Radzieckiego. Nowa rzeczywistość sprawiła, że kobiety zaczęły być postrzegane jako potrzebna krajowi siła robocza, co ponownie dało im szansę na poprawienie swojej sytuacji w społeczeństwie. Premier Daoud podjął decyzję, że zakrywanie twarzy będzie wolnym wyborem kobiet. Dodatkowo kobiety zaczęły być zachęcane do podejmowania pracy i już w latach 50-tych pracowały jako pielęgniarki, lekarki czy nauczycielki^[16]. W 1964 roku uchwalono trzecią konstytucję, która posiadała wyraźny zapis o dopuszczeniu kobiet do aktywnego udziału w życiu politycznym^[17]. Od tego momentu otrzymały bierne i czynne prawo wyborcze. To wydarzenie spowodowało, że w 1965 roku wybrano pierwszą ministrę – Kubrę Noorzai^[18]. Był to również rok, w którym Anahita Ratebzad założyła pierwszą afgańską organizację pozarządową działającą na rzecz kobiet – Demokratyczną Organizację Afgańskich Kobiet^[19].

Lata 70-te przyniosły Afgankom dużo nowych możliwości. Zauważono zdecydowany wzrost liczby kobiet uczących się na uniwersytetach oraz większą liczbę parlamentarzystek^[20]. Największe reformy odbyły się w 1978 roku, kiedy to zakazano wyceniania kobiet do małżeństwa oraz podniesiono wiek, w którym legalnie można było wziąć ślub^[21]. Wciąż jednak pojawiały się głosy sprzeciwu wobec braku poszanowania afgańskiej tradycji poprzez wprowadzanie zachodnich standardów^[22]. Szczególnie ze strony przedstawicieli ludności żyjącej poza większymi ośrodkami miejskimi^[23]. W 1979 roku w Afganistanie wybuchła wojna ze Związkiem Radzieckim. Trwała ona dziesięć lat i spowodowała całkowity upadek budowanego przez prawie trzy dekady państwa.

Rzeczywistość po roku 1979

Gdy w 1989 roku armia radziecka opuściła Afganistan nikt nie mógł przewidzieć, co wydarzy się w kolejnych latach. W 1992 roku władzę przejęli Mudżahedini^[24], którzy włączyli Afganistan do struktur Państwa Islamskiego. Ich rządy do 1996 roku obfitowały w zabójstwa, gwałty, okaleczania i inne akty przemocy. Kobiety zostały prawie całkowicie wykluczone z życia politycznego i społecznego^[25]. W miejscach publicznych mogły pojawiać się jedynie całkowicie okryte nikabami^[26] lub burkami^[27].

W 1996 roku władzę przejęli Talibowie. Początkowo istniało przeświadczenie, że ich rządy będą łagodniejsze od poprzednich. Szybko jednak okazało się ono złudne. Utworzono Ministerstwo Szerzenia Cnoty i Zapobiegania Rozpustom, które było wzorowane na saudyjskim Komitecie Krzewienia Cnót i Zapobiegania Złu i wspierane przez rząd Arabii Saudyjskiej. Departament miał na celu monitorować i kontrolować zachowanie kobiet. Założono Radio Szariat, w którym codziennie transmitowano nowe przepisy prawne. Miało ono również przypominać Afgańczykom o ich zobowiązaniach wobec Islamu. Kobiety zostały jeszcze bardziej ograniczone niż za rządów Mudżahedinów. Zakazano im wychodzenia z domu. Jedynym wyjątkiem miały być zakupy spożywcze, których mogły dokonywać w towarzystwie męskiego członka rodziny. Dodatkowo, zakazano im ścinania włosów, noszenia makijażu czy strojnych ubrań i butów nawet pod burkami, które były zobowiązane nosić. Panował zakaz edukacji kobiet, nie mogły podejmować ani wykonywać praktycznie żadnej pracy. Zakazano im również korzystania z wizyt lekarskich u mężczyzn^[28]. Przymusowe małżeństwa i gwałty odbywały się na porządku dziennym. Afgańskie kobiety przeżywały wtedy prawdopodobnie najgorsze dotychczas istniejące w Afganistanie represje.

Wielu Afgańczyków było głęboko zaniepokojonych narastającą sytuacją. Rozwinęła się więc edukacja podziemna. Prowadziły ją kobiety, które posiadały uzyskane wcześniej wykształcenie. Szkoły tego typu, mimo że powszechnie uznawane za nielegalne, funkcjonowały pod pretekstem domowej edukacji religijnej dla dziewcząt^[29]. Talibowie nigdy nie byli świadomi istnienia tych grup domowej edukacji, a w utrzymaniu przedsięwzięcia w tajemnicy pomagali również mężczyźni. Takie inicjatywy powstawały nie tylko w Kabulu, stolicy kraju, ale również w innych miastach oraz na prowincjach^[30]. Wszystko to działo się do 2001 roku, kiedy w kraju ponownie zawrzało.
7 października 2001 roku Amerykanie przejęli Afganistan. Następnie, Organizacja Narodów Zjednoczonych zorganizowała konferencję w Bonn, na której ustalono nowy porządek. Warto podkreślić, że w konferencji nie uczestniczyli żadni przedstawiciele afgańskiej ludności^[31]. Za pozytyw można jednak uznać wydelegowanie reprezentantek społeczności mudżahedinów oraz afgańskiej diaspory. Miał to być nowy początek dla Afganistanu oraz jego obywatelek i obywateli.

Państwo ponownie przyjazne kobietom?

Wraz z nowo powstałą rzeczywistością zaczęły również pojawiać się organizacje pozarządowe mające na celu wesprzeć kobiety. Orzala Ashraf Nemat – Afgańska naukowczyni i działaczka społeczna – podzieliła je na kilka kategorii. Pierwszą z nich były kobiece grupy, które działały już pod władzą Talibów, na przykład tak jak wspomniałam wyżej w celach podziemnej edukacji dziewcząt i kobiet. Druga kategoria dotyczyła organizacji zarządzanych przez kobiety i działających na rzecz afgańskich społeczności uchodźczych w Pakistanie. Trzecie z kolei były tak zwane Peace Councils and Community Development Councils (CDSs), również prowadzone przez kobiety
w celu stabilizacji sytuacji po 2001 roku. Ostatnią, czwartą kategorią były międzynarodowe organizacje. Do tych należały, jak również należą do dziś, Human Rights Watch, Amnesty International, UN Women, Women for Afghanistan i wiele innych.

Jednym z pierwszych działań podjętych na rzecz poprawy sytuacji Afganek było utworzenie Ministerstwa do Spraw Kobiet^[32], którego ministrami zawsze były kobiety. Zaczęto również tworzyć instrumenty prawne, który miały nakierować kraj na dobre tory. Jedną z ważniejszych dla kobiet regulacji prawnych, była uchwalona w 2004 roku konstytucja^[33]. Jej 22 artykuł zakładał, że kobiety i mężczyźni są równi sobie i nie można ich dyskryminować ze względu na płeć^[34]. Dzięki temu zapisowi w 2008 roku Afganistan doczekał się swojej pierwszej burmistrz – Azry Jafari. Drugim najbardziej istotnym był dokument podpisany w 2009 roku, noszący nazwę Elimination of Violence Against Women (EVAW). Dzięki niemu kobiety i dziewczęta miały mieć zapewnioną opiekę prawną w przypadkach aktów przemocy domowej, takich jak akty agresji, nielegalne sprzedaże do małżeństw, związki małżeńskie zawierane przed legalnym wiekiem oraz przymusowa izolacja^[35]. W 2011 roku we współpracy z UN Women i pomocą rządu japońskiego stworzono sześć projektów, skierowanych do 6 afgańskich prowincji – Bamyan, Balkh, Herat, Nangarhar, Parwan i Badakhshan. Projekty miały na celu implementacje ustanowionego wspomnianego wcześniej prawa – EVAW^[36]. Kwestię tę poruszono ponownie w 2015 roku. Założono wtedy, że do 2030 roku uda się zminimalizować akty przemocy wobec kobiet^[37].

Szeroko poruszana była również kwestia powstrzymania zabójstw honorowych kobiet i dziewcząt. Tylko w marcu 2013 roku, UN Women podało informację o trzech takich przypadkach. Jeden z nich dotyczył 14-letniej dziewczynki, która nie zgodziła się wyjść za mąż. Została ona zakopana żywcem przez swojego brata i ojca.^[38] Inną mrożącą krew w żyłach historią był gwałt dokonany na 10-letniej Brishnie w 2014 roku. Po zajściu dziewczynka została przewieziona do szpitala i przez cały czas była pod asystą pracowników organizacji Women for Afghan Women. Następnie przekierowano ją do przytułku, gdzie zaczęły do niej docierać groźby śmierci. Jej ciotka przekazała jej informację, że mężczyźni z ich rodziny mają w planach ją zabić, ponieważ splamiła ich honor. Z raportu Amnesty International z 9 października 2014 roku wynika, że po dwóch miesiącach w przytułku dziewczynka wróciła do rodziny, pomimo wyraźnego ryzyka śmierci. Oprawca Brishny został aresztowany a następnie sąd skazał go na karę więzienia na okres 20 lat^[39]. Takich historii można by przeczytać dużo więcej, a obecna sytuacja w Afganistanie może sugerować, że będą się one powtarzać coraz częściej.

Nowa „nowa” rzeczywistość

Informacja o tym, że Talibowie zdobyli Kabul w ubiegłym miesiącu wstrząsnęła całym światem. Przedstawiciele Talibów wypowiadali się już w mediach na temat przyszłej sytuacji kobiet związanej ze zmianą władzy. Jak do tej pory utrzymują, że kobiety zachowają swoje prawa w ramach Szariatu^[40] i nie będą dyskryminowane. Co więcej, Talibowie twierdzą, że nie chcą powtarzać sytuacji sprzed 20 lat i wywoływać wojny, jak również obiecują, że nie będą wyciągać konsekwencji od opozycjonistów. Eksperci poddają jednak pod wątpliwość te stwierdzenia. Dalia Mogahed – dyrektor badań w Institute for Social Policy and Understanding – podaje, że Afganki są już teraz zmuszane do ślubów z Talibami. Wiąże się to dla nich nie tylko z kwestią przymusowego małżeństwa, ale także ze zwolnieniem się z pracy czy zakończeniem edukacji^[41].

Co więcej, mimo złożonych przez Talibów obietnic, wspomnianych wcześniej, zdarzały się już sytuacje, w których kobietom zabroniono wejścia do budynku uniwersytetu^[42]. Właśnie dlatego, podczas protestów w drugim tygodniu września 2021 Afganki wyraziły swój sprzeciw wobec tworzonego męskiego rządu oraz zmian, które są na bieżąco wprowadzane. Niestety, jak donosi Masoud Popalzai, Laura Smith-Spark i Tim Lister w artykule dla CNN, Talibowie brutalnie potraktowali manifestujące^[43]. Takie zachowania jeszcze bardziej pobudzają niepokój wobec tego jak będzie wyglądała sytuacja Afganek w niedługim czasie.

Jeszcze przed wspomnianymi protestami, Wysoki Komisarz Praw Człowieka ONZ – Rupert Colville – stwierdził, że oświadczenia wydane do tej pory przez Talibów dają nadzieję na pokojowe zmiany. W swojej wypowiedzi słusznie zaznaczył, że jest jeszcze za wcześnie by ocenić czy faktycznie dotrzymają słowa^[44]. Podobne stanowisko zajął były ambasador Afganistanu we Francji i Kanadzie – Omar Samad. Dodał również, że jest niezwykle dużo niewiadomych, jak i obaw związanych z przejęciem władzy i prawdopodobną zmianą ustroju. Wydaje mi się, że wciąż trudno jest przewidzieć co dokładnie stanie się z Afgańską ludnością i czy kobiety faktycznie, ponownie stracą miażdżącą większość swoich praw. Jednak opinia ekspercka oraz najnowsze wydarzenia sugerują, że sytuacja może niezwykle się pogorszyć.

1. Institute for Economics & Peace, Global Peace Index 2021 https://www.visionofhumanity.org/wp-content/uploads/2021/06/GPI-2021-web-1.pdf, dostęp: 30.08.2021). ↑

2. BBC, Afghanistan: Before and after the Taliban, https://www.bbc.com/news/world-asia-26747712, dostęp: 30.08 2021 ↑

3. Tamże. ↑

4. The Borgen, Project Bicycle libraries raise literacy rates in Afghanistan, https://borgenproject.org/tag/literacy-rates-in-afghanistan/, dostęp: 31.08.2021. ↑

5. Canadian Women for Women in Afghanistan, Afghan Women in History: The 20^th Century https://www.cw4wafghan.ca/sites/default/files/attachments/pages/cw4wafghan-afghanwomenhistory-factsheet.pdf, dostęp: 1.09.2021. ↑

6. H. Ahmed-Ghosh, A History of Women in Afghanistan: Lessons Learnt for the Future or Yesterdays and Tomorrow: Women in Afghanistan, Journal of International Women’s Studies, 2002, nr 4, s.3. ↑

7. Tamże. ↑

8. Tamże, s.4. ↑

9. O. Ashraf Nemat, Afghan Women at The Crossroads: Agents of Peace – or its Victims, https://www.peacewomen.org/assets/file/Resources/NGO/hr_afghanwomenatthecrossroads_march2011.pdf, dosręp: 1.09.2021. ↑

10. Tamże. ↑

11. Tamże. ↑

12. Canadian Women. ↑

13. H. Ahmed-Ghosh, s. 5. ↑

14. Tamże. ↑

15. Tamże. ↑

16. Tamże, s.6. ↑

17. Tamże. ↑

18. Kubra Noorzai została wybrana ministrą Zdrowia i pełniła urząd do 1969 roku. ↑

19. T. Wheeler, With Taliban back in power, it’s a good time to remember Anahita Ratebzad, mother of Afghan women’s liberation, https://www.nationalheraldindia.com/opinion/with-taliban-back-in-power-its-a-good-time-to-remember-anahita-ratebzad-mother-of-afghan-womens-liberation, dostęp: 3.09.2021. ↑

20. H. Ahmed-Gosh, s. 6. ↑

21. Tamże. ↑

22. Tamże. ↑

23. Tamże. ↑

24. Mudżahedinami określa się osoby, które należą do islamskich partyzantów zaangażowanych w wojnę w dżihad, czyli walkę o sprawiedliwość, właściwe postępowanie czy Boskie rządy. ↑

25. Tamże, s.7. ↑

26. Nikab jest to część hidżabu, który ma na celu zasłonić większość twarzy kobiety, pozostawiając odkryty kawałek czoła i oczy. ↑

27. Tamże, Burka jest to nakrycie głowy, mające na celu całkowicie ją zasłonić, wraz z oczami. W miejscu na oczy często znajduje się specjalna siatka umożliwiająca widzenie. ↑

28. Amnesty School Speakers Network Fact Sheet Women’s Rights in Afghanistan https://www.amnesty.org.uk/files/women_in_afghanistan_fact_sheet.pdf ↑

29. O. Ashraf Nemat, s. 14. ↑

30. Tamże. ↑

31. Tamże. ↑

32. Ministerstwo do Spraw Kobiet zostało utworzone w 2001 roku. Do tej pory zasiadało w nich 7 ministrów. ↑

33. P. Gossman, Interview: Why now is the Time to Support Women’s Rights in Afghanistan, Human Rights Watch, https://www.hrw.org/news/2021/08/05/interview-why-now-time-support-womens-rights-afghanistan, dostęp: 3.09.2021. ↑

34. Tamże. ↑

35. Tamże, UN Women, UN Women Launches Multi-Province Project on Ending Violence against Women in Afghanistan, https://www.unwomen.org/en/news/stories/2011/10/un-women-launches-multi-province-project-on-ending-violence-against-women-in-afghanistan, dostęp: 4.09.2021 ↑

36. UN Women. ↑

37. UN Women, Afghanistan commits to implement anti-violence law and national action plan, https://www.unwomen.org/en/get-involved/step-it-up/commitments/afghanistan, dostęp:4.09.2021. ↑

38. UN Women, dostęp: 4.09.2021. ↑

39. Amnesty International, Afghanistan: 10-year old rape survivor faces ‘honour’ killing, https://www.amnesty.org/en/documents/asa11/013/2014/en/, dostęp: 4.09.2021, Amnesty International, Afghanistan: Further information: Rapist sentenced, girl survivor still at risk, https://www.amnesty.org/en/documents/asa11/014/2014/en/, dostęp: 7.09.2021. ↑

40. Szariat jest to prawo interpretujące Koran, a tym samym normujące życie wyznawców Islamu. ↑

41. D. Mogahed, Is the Taliban’s treatment of women really inspired by Sharia? https://www.aljazeera.com/opinions/2021/8/22/is-the-talibans-treatment-of-women-really-inspired-by-sharia, dostęp: 4.09.2021. ↑

42. France24, Afghan women protest against Taliban’s all-male government, https://www.france24.com/en/video/20210909-afghan-women-protest-against-taliban-s-all-male-government, dostęp: 10.09.2021. ↑

43. BBC, Taliban gihters use whips against Afghan women protesting the all-male interim government, https://edition.cnn.com/2021/09/08/asia/afghanistan-women-taliban-government-intl/index.html, dostęp: 10.09.2021. ↑

44. Aljazeera, Will Taliban rule be different this time in Afghanistan? https://www.aljazeera.com/program/inside-story/2021/8/18/will-taliban-rule-be-different-this-time-in-afghanistan, dostęp: 5.09.2021. ↑