Europa już to widziała. Fale skrajnych ideologii, które najpierw pojawiają się na politycznych obrzeżach, a potem z impetem wpływają do głównego nurtu. Dziś, niemal sto lat po katastrofie XX wieku, kontynent znów obserwuje, jak skrajna prawica zyskuje poparcie tam, gdzie wydawało się, że grunt jest już odporny na takie idee — wśród młodych. Czerwcowe wybory do Parlamentu Europejskiego w 2024 roku pokazały to wyraźnie. We Francji Zjednoczenie Narodowe (Rassemblement National) zdobyło niemal 32% głosów. W Austrii Partia Wolności (Freiheitliche Partei Österreichs, FPÖ) sięgnęła po 26%, we Włoszech Giorgia Meloni i Bracia Włosi (Fratelli d’Italia) uzyskali ponad 28%. Wszystkie te partie wygrały wybory. Alternatywa dla Niemiec (Alternative für Deutschland, AfD) — partia, wobec której niemieckie społeczeństwo długo było nieufne — zdobyła drugie miejsce i prawie 16% głosów[1]. Wśród osób w wieku od 16 do 24 lat uzyskała o 11 punktów procentowych więcej niż w ostatnich wyborach[2].
AfD ma już jednak za sobą pierwsze zwycięstwo — 1 września 2024 roku w wyborach do Landtagu w Turyngii uzyskała 32,8% poparcia. Zaufało jej wówczas aż 35% osób w wieku od 18 do 29 lat[3]. Było to o 10 punktów procentowych więcej niż w wyborach landowych w 2019 roku[4]. W Saksonii AfD zajęła drugie miejsce, ale zdobyła głosy aż 29% młodych wyborców, o 8 punktów procentowych więcej niż w poprzednich wyborach[5].
Jednym z liderów Alternatywy dla Niemiec jest Björn Höcke— nauczyciel historii. Został on w 2021 roku skazany za wykorzystanie sloganu używanego przez bojówkę Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP) — Oddziały Szturmowe NSDAP (SA). Höcke widywany był na neonazistowskich protestach, żądał usunięcia z Berlina pomnika pomordowanych Żydów Europy, nazywając go „pomnikiem hańby”. W 2019 roku sąd orzekł, że nazywanie go faszystą nie jest pomówieniem.
To nie są już wyłącznie incydenty czy chwilowe wzloty radykalnych partii. To trwały trend. Skrajnie prawicowe partie, które jeszcze dekadę temu były marginalizowane, dziś uzyskują rekordowe wyniki. Ale dlaczego pokolenie, które dorastało w czasach względnego pokoju i stabilizacji, coraz częściej szuka politycznych skrajności? Czy to tylko reakcja na kryzysy — ekonomiczne, migracyjne, społeczne — czy może dowód na to, że lekcje historii bywają zapominane szybciej, niż zakładaliśmy? Dlaczego na kontynencie, który doświadczył tak katastrofalnych skutków faszyzmu i nacjonalizmu, sto lat później historia zatacza koło?
Pokolenie sfrustrowane
Niepewność to słowo klucz wkraczających w dorosłość młodych Europejczyków. Pandemia COVID-19, kryzys klimatyczny, inflacja, wojny, a do tego wysokie ceny mieszkań i niekończący się spór o imigrację. To świat, w którym dorastają ci, którzy mieli być „pokojowym pokoleniem”. Zamiast stabilizacji dostali chaos, a tradycyjne partie polityczne nie potrafią odpowiedzieć na lęki i potrzeby młodych obywateli, podczas gdy ugrupowania skrajne oferują proste i zdecydowane rozwiązania.
Skrajna prawica rozumie jedną rzecz — młodzi wyborcy nie muszą być radykałami z przekonań, wystarczy, że są sfrustrowani. Zjednoczenie Narodowe Marine Le Pen przemawia do nich antyestablishmentowym tonem i krytyką elit. Giorgia Meloni zbudowała wizerunek rzeczniczki młodego pokolenia, stawiając na hasła suwerenności narodowej i sceptycyzmu wobec Unii Europejskiej. Podobne mechanizmy stosują Konfederacja w Polsce, Fidesz na Węgrzech czy hiszpański Vox — narracje antyimigracyjne i obrona tradycyjnych wartości stają się polityczną walutą o wysokim kursie.
Catherine De Vries z Uniwersytetu Boccioniego zauważa, że młodzi głosują na ekstremistów nie z ksenofobii, ale z lęku. Chcą bezpieczeństwa — dostępu do mieszkań, edukacji, opieki zdrowotnej. Kiedy tych podstaw nie oferuje im państwo, szukają alternatyw.
Badania niemieckiego Instytutu Badań Pokoleniowych w Augsburgu, przeprowadzone wśród przedstawicieli pokolenia Z mówią jasno: 70% młodych wyborców AfD uważa, że rząd działa przeciwko nim i nie interesuje się problemami „zwykłych ludzi”[6]. Tradycyjne partie, takie jak Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (CDU), Socjaldemokratyczna Parta Niemiec (SPD) czy Zieloni, tracą zaufanie, bo nie nadążają za obawami młodych. Badani wskazywali, że AfD lepiej radzi sobie z ich problemami i niepewnością dotyczącymi imigracji, tożsamości narodowej czy przyszłości gospodarczej. Tematy poruszane przez partię Björna Höckego są bardziej aktualne, a ich przesłanie przystępniejsze. Młodzi wyborcy, zmęczeni politycznym żargonem i kłótniami, chętniej słuchają prostych i zdecydowanych komunikatów.
To zjawisko nie kończy się na Niemczech. We Francji Zjednoczenie Narodowe niemal wygrało wybory parlamentarne w 2024 roku. Według sondażu Ipsos partia Bardelli zdobyła 25% głosów wśród osób w wieku 18-24 lat[7]. Ekspertka think-tanku Synopia, Josephine Staron, wyjaśnia, że z przekonaniem na Zjednoczenie Narodowe, głosuje co najwyżej połowa elektoratu, zaś pozostali robią to z braku alternatywy i poczucia gniewu na obecnie rządzących. Rozczarowanie polityką, poczucie utraconej potęgi Francji, frustracja związana z systemem edukacji i wymiarem sprawiedliwości — wszystko to zamienia się w wyborczą siłę. Jak powiedziała w rozmowie z Polską Agencją Prasową Staron: To głos tęsknoty za silną Francją sprzed lat[8].
„Nie mamy pojęcia o polityce, ale o AfD słyszymy cały czas”
AfD zdobywa młodych wyborców tam, gdzie tradycyjna polityka bardzo rzadko dociera — na TikToku. Według Rüdigera Maasa z Instytutu Badań Pokoleniowych w Augsburgu aż 52% młodych sympatyków tej partii czerpie wiedzę o polityce z mediów społecznościowych, które są źródłem prawdziwej (dez)informacji[9]. I nie chodzi tu o analizy czy debaty eksperckie, a o krótkie, efektowne filmiki, memy i kontrowersyjne hasła, które łatwo wpadają w ucho i zapadają w pamięć.
Alternatywa dla Niemiec zdobywa na TikToku ponad 8 razy więcej polubień niż wszystkie pozostałe partie niemieckie razem wzięte. Rolki tworzone przez AfD są krótkie, ich przesłanie zrozumiałe, a tytuły prowokacyjne np. Rząd federalny cię nienawidzi[10]. Z analizy Johannesa Hilljego — doradcy ds. komunikacji politycznej — wynika, że każde publikowane przez AfD wideo osiąga niemal pół miliona wyświetleń[11]. Dla porównania, w SPD jest to jedynie 72 000 wyświetleń[12]. Politolodzy twierdzą, że przemówienia polityków AfD pisane są tak, aby pasowały i docierały do elektoratu pochodzącego z Tik Toka, jak scenariusz do viralowego filmiku[13]. W materiałach dostosowują się oni do języka oraz logiki najmłodszych wyborców, bardzo mocno wykorzystują również emocje, na które – bardziej niż na fakty – podatny jest młody elektorat[14]. Jak zauważa Rüdiger Maas – mamy do czynienia z tendencją negatywną, to znaczy jeśli w mediach ciągle słyszymy negatywne rzeczy, prowadzi to do zmiany percepcji. Jak mówi: Negatywne wiadomości są postrzegane znacznie silniej niż pozytywne. Na przykład wielu młodych ludzi jest dosłownie bombardowanych filmami, które mówią im, jak niebezpieczni są rzekomi uchodźcy. To szybko tworzy narrację, że ugruntowane partie boją się prawdy[15].
Agencja Grayling przedstawiła w 2021 roku wyniki badania, z którego wynika, że politycy o skrajnych poglądach są najbardziej aktywni na Facebooku, Instagramie oraz platformie X[16]. Algorytmy w mediach społecznościowych wyróżniają treści kontrowersyjne i generujące zaangażowanie — powiedział Rüdiger Maas. Im więcej oburzenia w komentarzach, tym większy zasięg postu. W efekcie odbiorcy wpadają w informacyjne bańki, gdzie ich poglądy nie są weryfikowane, ale wzmacniane.
Młodzi Niemcy w rozmowach przeprowadzonych przez Instytut Badań Pokoleniowych w Augsburgu mówili wprost: Nie mamy pojęcia o polityce, ale o AfD słyszymy cały czas[17]. To stwierdzenie powinno budzić poważne zastanowienie wśród demokratów, nie tylko niemieckich.
Bardziej niż skrajnej prawicy boimy się imigrantów
Europejczycy czują się sfrustrowani. Ceny mieszkań szybko rosną, miejsc pracy ubywa, a rządy reagują wolniej niż nieistniejąca już przeglądarka Internet Explorer. Najbardziej nośnymi i mobilizującymi elektorat hasłami są jednak te antyimigranckie. Obywatele czują się porzuceni i szukają prostych odpowiedzi, a skrajna prawica ma je gotowe — winni są imigranci. Polska, Szwecja, Niemcy, Austria, Holandia, Włochy — różne kraje, ale ten sam scenariusz.
Młodzi Niemcy pokładają w AfD duże nadzieje, liczą na to, że więcej pieniędzy z budżetu państwa trafi wprost do potrzebujących, np. ubogich emerytów[18]. Uchodźcy ukazywani są jako osoby żerujące na publicznych pieniądzach, kosztujących państwo za dużo pieniędzy[19]. Według sondażu ARD-Deutschlandtrend aż 68% Niemców uważa, że państwo nie powinno przyjmować tak dużej liczby uchodźców, jak do tej pory[20]. W ramach kampanii wyborczej AfD do skrzynek pocztowych mieszkańców Karlsruhe trafiły ulotki przypominające bilety lotnicze, a na nich hasła: W domu też jest miło oraz Tylko remigracja może uratować Niemcy[21].
W Holandii jesteśmy widzami podobnej sytuacji. Geert Wilders i jego Partia Wolności rosną w siłę. W Volendam PVV zdobyła prawie 43% głosów. Gerald, 30-latek z tego miasta, mówi z rozbrajającą szczerością: Głosowałem na Wildersa, ale nie jestem rasistą. Denerwuje mnie to, że imigranci otrzymują większą pomoc od rządu niż Holendrzy, ale nie jestem przeciwny islamowi. Nie popieram zamykania meczetów. Myślę tylko, że musimy lepiej kontrolować migrację[22]. W wyborach z listopada 2024 roku Wilders zdobył 2,5 miliona głosów w kraju. Według badań Ipsos, gdyby głosowały jedynie osoby w wieku od 18 do 35 lat, Partia Wolności uzyskałaby cztery dodatkowe miejsca w parlamencie[23]. Holenderka pracująca jako barmanka mówi: Holandia jest po prostu przepełniona. Mamy potrzeby mieszkaniowe, mamy potrzeby na wszystko, ale wpuszczamy ich, a osoby ubiegające się o azyl otrzymują wsparcie przed ludźmi, którzy tu mieszkają[24]. Dodaje, że Wilders nie jest rasistą, ma po prostu rację[25].
Rüdiger Maas w rozmowie z dziennikiem „Die Welt” zauważył, że młodzi ludzie muszą dzielić się z imigrantami swoją przestrzenią życiową. Do tego ciągle docierają do nich informacje o kolejnych zamachach[26]. Kamil Frymark, analityk ds. Niemiec z Ośrodka Studiów Wschodnich, zauważa, że każdy następny zamach przeprowadzony przez imigranta powoduje jeszcze intensywniejszy wzrost poparcia dla AfD[27].
Strach rośnie, a wraz z nim, poparcie dla AfD. Kiedy wszystkie partie zaczynają mówić o zamykaniu granic i deportacjach, wyborcy myślą: Skoro nawet oni to mówią, AfD musi mieć rację.
Historia lubi się powtarzać. My lubimy zapominać
Berlin, lipiec 1932 roku:
Niemcy dławione są przez kryzys gospodarczy i bezrobocie sięgające niemal 30%. NSDAP, wykorzystując społeczne niezadowolenie, lęk przed obcymi i frustrację wobec elit politycznych, zdobywa serca Niemców. Adolf Hitler, człowiek, który zamiast skomplikowanych analiz, rzuca hasła i gotowe rozwiązania, obiecuje odbudowę potęgi Niemiec, jedność narodu i przywrócenie godności. W wyborach do Reichstagu zwycięża, zdobywając 37,3% głosów. Jego sukces nie był dziełem przypadku. Bazował na prostym schemacie: wskazać wroga, wzbudzić strach, obiecać potęgę i odbudowę narodowej dumy.
Berlin, luty 2025 roku:
Alternatywa dla Niemiec notuje rekordowe poparcie w wyborach do Bundestagu, uzyskując blisko 21% poparcia[28]. Najwyższy wynik uzyskała wśród osób w wieku 35-44 lat — aż 26%[29]. Wśród najmłodszych wyborców było to 21%, czyli o 13 pp. więcej niż w 2021 roku[30]. Po raz pierwszy partia założona jako eurosceptyczny protest wobec polityki gospodarczej UE staje się realnym zagrożeniem dla niemieckiego porządku politycznego.
Minęło ponad 90 lat, a na czoło znów wysuwają się ci, którzy mówią głośniej, prościej i trafiają tam, gdzie boli najbardziej. NSDAP w latach 30. XX wieku i AfD w latach 20. XXI wieku — obie odwołują się do tych samych mechanizmów społecznych. Obie żerują na kryzysach, pogłębiają podziały i karmią się rozczarowaniem zwykłych ludzi przez decyzje obecnie rządzących.
Młodzi wyborcy nie szukają ideologii — szukają ratunku. W świecie pełnym chaosu i politycznych przepychanek skrajność daje coś kuszącego: złudzenie prostych rozwiązań i zapewnień: My was ochronimy. My was wysłuchamy. My mamy winnego. To sygnał głębokiego kryzysu zaufania do tradycyjnych elit politycznych i alarm dla demokracji. Jeśli największe partie nie zrozumieją tej frustracji i nie zaczną realnie odpowiadać na potrzeby młodych wyborców, luka ta będzie wypełniana przez ugrupowania gotowe zaoferować proste odpowiedzi na skomplikowane problemy.
Historia zna ten scenariusz. Tylko czy my jeszcze o tym pamiętamy? Czy naprawdę wierzymy, że demokracje są niezniszczalne? Że to, co stało się niemal 100 lat temu, nie może się powtórzyć? Europa już raz zaspała i obawiam się, że nie stać nas na kolejny przegapiony budzik.
[1]Wyniki wyborów europejskich 2024, Parlament Europejski, https://results.elections.europa.eu/pl [dostęp: 03.02.2025].
[2]B. Lemańczyk, Wybory do PE 2024. Najmłodsi Niemcy poparli skrajnie prawicową partię AfD, oprac. K. Broda, Gazeta Prawna,
https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/swiat/artykuly/9526087,wybory-do-pe-2024-najmlodsi-niemcy-poparli-skrajnie-prawicowa-partie.html [dostęp: 10.02.2025].
[3]E. Mujagić, Warum wählen viele junge Menschen die AfD?, ZDFheute, https://www.zdf.de/nachrichten/politik/deutschland/afd-junge-waehler-gruende-thueringen-sachsen-generationenforscher-100.html [dostęp: 05.02.2025].
[4] Ibidem.
[5] Ibidem.
[6]M. Niehus, Generation Z wählt AfD aus Frust, Bild, https://www.bild.de/leben-wissen/neue-studie-zeigt-generation-z-waehlt-die-afd-aus-frust-66a0eed8964fb2199b75affd [dostęp: 05.02.2025].
[7]J.Matoga, Wściekłość i algorytmy. To młodzi wybrali skrajną prawicę w Europie, rmf24.pl, https://www.rmf24.pl/raporty/raport-eurowybory-2024/news-wscieklosc-i-algorytmy-to-mlodzi-wybrali-skrajna-prawice-w-e,nId,7572094#crp_state=1, [dostęp: 05.02.2025].
[8] S. Otfinowska, Ekspertka: głos na Zjednoczenie Narodowe to głos tęsknoty za silną Francją sprzed lat, Polska Agencja Prasowa, https://www.pap.pl/aktualnosci/ekspertka-glos-na-zjednoczenie-narodowe-glos-tesknoty-za-silna-francja-sprzed-lat-0 [dostęp: 05.02.2025]
[9]E. Mujagić, op. cit.
[10]H. Pfeifer, J. Delcker, TikTok. AfD walczy o głosy młodych Niemców, Deutsche Welle, https://www.dw.com/pl/tiktok-afd-walczy-o-g%C5%82osy-m%C5%82odych-niemc%C3%B3w/a-68685293 [dostęp: 07.02.2025].
[11] Ibidem.
[12] Ibidem.
[13] Ibidem.
[14] S.Menkens, Dyskretny urok niemieckiej skrajnej prawicy. „Młodzi wyborcy AfD nie postrzegają siebie jako ekstremistów,onet.pl, https://wiadomosci.onet.pl/swiat/dyskretny-urok-afd-dla-mlodych-niemcow-wcale-nie-jest-skrajna-prawica/b5xjj16 [dostęp z 10.02.2025]
[15] Ibidem.
[16]Politycy o skrajnych poglądach najaktywniejsi w social mediach, Wirtualne Media, https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/politycy-o-skrajnych-pogladach-najaktywniejsi-w-social-mediach [dostęp: 07.02.2025].
[17]J.Matoga, op.cit.
[18] S.Menkens, op.cit.
[19] Ibidem.
[20]I. Weidmann, AfD na fali niezadowolenia. Dlaczego w Niemczech skrajna prawica rośnie w siłę?, Bankier.pl, https://www.bankier.pl/wiadomosc/AfD-na-fali-niezadowolenia-Dlaczego-w-Niemczech-skrajna-prawica-rosnie-w-sile-8894608.html [dostęp: 07.02.2025.
[21]J. Kazimierczak, „Tylko remigracja może uratować Niemcy”. AfD podkreśla w kampanii jedną kwestię: deportacji, TVN24, https://fakty.tvn24.pl/fakty-o-swiecie/tylko-remigracja-moze-uratowac-niemcy-afd-podkresla-w-kampanii-jedna-kwestie-deportacji-st8264037 [dostęp: 08.02.2025].
[22]A. Cochino, „Mam 24 lata i nie chcę wiecznie mieszkać z rodzicami, dlatego głosuję na skrajną prawicę”. Jak młodzi buntownicy decydują o losach świata, Onet, https://wiadomosci.onet.pl/swiat/skrajna-prawica-rosnie-w-sile-mlodych-wyborcow-przyciaga-w-chytry-sposob/467mypl [dostęp: 08.02.2025].
[23] E. Hartog,
- Cokelaere, Wcześniej był to temat tabu. Teraz Holandia to przykład trendu, który opanowuje całą Europę, Onet, https://wiadomosci.onet.pl/swiat/holandia-to-tylko-poczatek-skrajna-prawica-opanowuje-cala-europe/smfqke8 [dostęp: 09.02.2025].
[24] Ibidem.
[25] Ibidem.
[26]W. Szymański, Popularność AfD. Dlaczego tylu młodych głosuje na radykałów, Deutsche Welle, https://www.dw.com/pl/popularno%C5%9B%C4%87-afd-dlaczego-tylu-m%C5%82odych-g%C5%82osuje-na-radyka%C5%82%C3%B3w/a-70312146 [dostęp: 09.02.2025].
[27]I. Weidmann, op. cit.
[28]C. Grefe-Huge, M. Heber, F. Kuchlmayr et al., Bundestagswahl 2025, Spiegel,
https://www.spiegel.de/politik/deutschland/wahlergebnisse-bundestagswahl-2025-nach-wahlkreis-alter-geschlecht-a-6ace92df-43cc-48de-b183-2c98c7c19c2f [dostęp: 24.02.2025].
[29] Ibidem.
[30] Ibidem.