Artykuł ukazał się w 18. numerze kwartalnika „Młodzi o Polityce”
Prognozy demograficzne dla naszego społeczeństwa są jasne – starzejemy się. Według danych GUS w 2021 roku liczba osób w wieku 60 lat i więcej wyniosła 9,7 mln, co stanowiło 25,7% polskiej populacji[1]. Do 2050 roku odsetek ten wyniesie 40% ogółu ludności Polski. Wraz ze zwiększającą się oczekiwaną długością życia, procent ten będzie tylko rosnąć. Czy za tą zmianą będzie szła także większa aktywizacja i widoczność seniorów? Czy dalej postrzegamy seniorów tak samo jak jeszcze 10-20 lat temu?
Senior, a może osoba starsza?
W polskim prawie i w badaniach statystycznych za seniora uznaje się osobę, która ukończyła 60. rok życia. Czasem w przypadku mężczyzn stosuje się granicę 65. roku życia (z racji na późniejszy wiek emerytalny). Z badań Eurobarometru wynika, że dla większości Europejczyków starość zaczyna się po 64. roku życia[2]. Takie rozgraniczenie faktycznie może być przydatne w świecie statystyk, badań i świadczeń społecznych. W prawdziwym życiu liczy się jednak to, jak dana osoba się czuje. Coraz więcej starszych osób nie chce być nazywana seniorami[3]. Autorka artykułu z własnych doświadczeń może dodać, że słyszała o grupie seniorów z Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Jeleniej Górze, mówiących o sobie per senioritas. Wiek nie ma być już traktowany jako granica, a raczej jako wskazówka. Kiedy myślimy o osobie starszej (bo takie nazewnictwo jest preferowane), wyobrażamy sobie osobę siedzącą przed telewizorem, chodzącą do kościoła najczęściej jak tylko się da i lepiącą pierogi. Jednak tabu, które narosło wokół starości i życia starszych ludzi zostaje powoli przełamywane. W mediach pojawia się coraz więcej osób pokazujących, że starość da się lubić i nie przeszkadza ona w dalszej samorealizacji. Popularne są wciąż wspomniane już Uniwersytety Trzeciego Wieku, nastawione coraz bardziej na aktywizację ludzi starszych[4]. Powstają kampanie poświęcone zwiększaniu ich widoczności w życiu codziennym. Chociażby Kampania „Oswajanie starości” Fundacji Porozumienie bez barier Jolanty Kwaśniewskiej[5]. W coraz większej ilości czasopism pojawiają się zakładki takie jak: „życie po pięćdziesiątce” czy po prostu „starość”.
Instagram, modeling i wiele innych…
Czasem nie zatrzymujemy się, bo się starzejemy, tylko starzejemy, bo się zatrzymujemy[6].
Cytat pochodzi z wywiadu z Beatą Borucką, znaną w sieci jako „Mądra Babcia”. Kobieta, która po sześćdziesiątce stworzyła w Internecie forum dla osób, którym przyszło opiekować się swoimi wnuczętami. Inicjatywa powstała, bo założycielka sama takiej potrzebowała. Po zgromadzeniu społeczności sięgającej 100 tys. obserwujących rozszerzyła swoją działalność o filmy w serwisie YouTube, z czasem przekształcone w telewizję „SilverTV”. Borucka tworząc medium, postawiła sobie za cel aktywizować i edukować starsze osoby (głównie kobiety takie jak ona – a więc babcie), a także skończyć z pewną stereotypizacją i infantylizacją babci, której powołaniem ma być rozpieszczanie wnucząt. Przestrzeń oprócz porad dotyczących życia codziennego uczy także kobiety, jak mogą w czasie emerytury legalnie zarabiać.
Pozostając w obszarze social mediów, coraz więcej pojawia się kont prowadzonych przez dojrzałe kobiety z przekazem dla swoich rówieśniczek czy też osób młodszych, którym codziennej pozytywnej energii może brakować. Pani Ania, założycielka konta „życie_zaczyna_sie_po_90” na Instagramie, w wieku 92 lat postanowiła dzielić się z odbiorcami swoim zwykłym, a jednocześnie jakże niezwykłym życiem. Jej posty podnosiły na duchu, a każdy filmik rozpoczynała przywitaniem „Kochani moi”. Zgromadziła na profilu prawie 100 tys. obserwujących[7]. Pani Ania zmarła w kwietniu 2024, w wieku 97 lat. Profil jest kontynuowany przez córkę Pani Ani, która zamierza wydać książkę o swojej mamie.
Okazuje się, że w podeszłym wieku można odkryć nową pasję, nawet jeżeli jest ona „zarezerwowana” dla ludzi młodych. W Japonii 74-letnia Saruwaka Kiyoshie, mistrzyni japońskiego tańca klasycznego, zapragnęła uczyć się breakdance’u. Zainspirowana nową dyscypliną olimpijską dołączyła do szkoły Ara Style Senior, której najmłodsza uczennica ma 59 lat[8]. B-ladies (jak siebie nazywają) w breakdance odnalazły sposób na aktywność i spotkania towarzyskie, jakże ważne w kontekście dbania o zdrowie psychiczne. Kiyoshie promuje taniec w najbliższym otoczeniu, a w przyszłości chce, żeby w całej Japonii spopularyzować tę aktywność wśród starszych osób.
Wracając na polskie poletko – od ponad 25 lat scenę didżejską przejmuje Wirginia Szmyt, szerszej publice znana jako DJ Vika. Kobieta swoje życie zawodowe spędziła ucząc w poprawczaku. Karierze didżejskiej oddała się na emeryturze i koncertuje z niemałym sukcesem. Vika to postać niezwykle barwna, za której platformą na Paradzie Równości podążają tłumy. Koncertuje także za granicą, grywa w domach spokojnej starości, rozmawia z ich mieszkańcami i przekonuje, że przez ich wiek wcale nie są ograniczeni tak jak sądzą. Jest pomysłodawczynią Ogólnopolskiej Parady Seniorów, współorganizowanej z Fundacją Zaczyn od 2014 roku[9]. W grudniu 2023 roku polską premierę miał film dokumentalny w reżyserii Agnieszki Zwiefki o najstarszej polskiej didżejce. Podczas seansu widz nie tylko może doświadczyć energii scenicznej Viki, ale również zobaczyć ją w czynnościach, takich jak wieszanie firanek, kręcenie hula-hopem czy samodzielne oklejanie ścian tapetą. Nie sposób się nie zgodzić, że są to bardzo codzienne aktywności dla 85-letniej kobiety.
Kolejną osobą, której życie zmieniło się diametralnie po przekroczeniu magicznego progu starości, jest Helena Norowicz – polska aktorka, a od jakiegoś czasu również modelka. Kiedy ukończyła imponujące 80 lat, otrzymała propozycję współpracy z polską marką Bohoboco, której do dziś jest twarzą. Z pierwszego pokazu modowego wspomina oślepiające światła i wielką tremę (przy czym jako absolwentka Łódzkiej PWST ma ogromne doświadczenie na deskach teatru i przed kamerami)[10]. Na emeryturę aktorską przeszła przed siedemdziesiątką, a obecnie jej życie wypełniają sesje zdjęciowe, kampanie reklamowe i pokazy. Co więcej, do dzisiaj bez problemu wykonuje szpagat (i to na obie nogi!).
Nie sposób nie zauważyć, że przytoczone wyżej przykłady dotyczą tylko kobiet. W pewnym sensie jest to reprezentatywne, ponieważ mężczyźni mają dużo większy problem z aktywnością na starość niż kobiety[11]. Definiują oni często swoje życie poprzez wykonywaną pracę i moment przejścia na emeryturę potrafi być dla nich w pewnym sensie traumatyczny. Izolują się od reszty społeczeństwa, a liczne aktywności dostępne dla starszych osób w tzw. klubach seniora wydają im się zbyt sfeminizowane. Zjawisko to widać chociażby po tym, że prawie 84% studentów Uniwersytetów Trzeciego Wieku stanowią kobiety[12]. Mężczyźni zwyczajnie też żyją krócej. To, co mówią statystyki, nie jest oczywiście standardem. Istnieją panowie, którzy absolutnie nie pasują do tego stereotypowego wizerunku. Pan Jan Morawiec, w wieku 83-lat po raz drugi zdobył tytuł mistrza świata w maratonie w kategorii M80-84[13]. Sport to jego codzienność, a miesięcznie przebiega dystans 240 km! Innym, prawdopodobnie znanym szerszemu gronu mężczyzną jest pan Aleksander Doba, podróżnik, który zasłynął tym, że jako pierwszy człowiek przepłynął kajakiem Atlantyk[14]. W momencie bicia rekordu miał 64 lata. Pan Aleksander zmarł w 2021 roku, w wieku 74 lat, podczas wyprawy na Kilimandżaro.
Siwe włosy i zmarszczki
Paradoksalnie, to właśnie w momencie, kiedy Helena Norowicz zrezygnowała z farbowania swoich siwych włosów, przyciągnęła oko polskich projektantów[15]. Obecnie sama jest orędowniczką pokazywania i normalizowania tego, jak z wiekiem zmienia się ciało kobiety. W 2021 roku wzięła udział w kampanii (u boku influencerki Pauliny Lis i Karo Akabal, aktywistki na rzecz praw kobiet) mającej na celu oswojenie kobiet ze swoim naturalnym wyglądem, w tym zwłaszcza z jednym jego elementem. Trzy kobiety, z trzech różnych pokoleń – każda z nich z siwymi włosami na głowie.
Pojawienie się ich szczególnie na głowie kobiety wydaje się być tematem tabu. Osiwiały mężczyzna uchodzi w mainstreamie za dojrzałego, seksownego – kobieta wręcz przeciwnie. Do niedawna nie było dane nam oglądać siwych włosów na głowach największych gwiazd. Wyjście na czerwony dywan podczas festiwalu w Cannes w 2021 roku przez wówczas 63-letnią Andie McDowell wywołało oburzenie[16]. Przez jej brązowe loki prześwitywały srebrne pasma. Jej śladem poszły inne znane aktorki, choćby Sarah Jessica Parker czy Jodie Foster. Nawet Jane Fonda, 86-letnia ikona kina, dopiero od niedawna hołduje swojej siwiźnie. Dla wielu kobiet pojawienie się na głowie (zwłaszcza w młodym wieku) siwych włosów jest powodem do wstydu. To tabu stopniowo jest przełamywane i choć dzieje się to bardzo powoli, coraz więcej kobiet decyduje się na zachowanie siwych włosów. Nawet jeżeli decydują się na farbowanie – dzięki oglądaniu celebrytek, nomen omen wyznaczających trendy, w inny, bardziej łagodny sposób podchodzą do swoich srebrniejących włosów.
To samo tyczy się zmian zachodzących na twarzy i całym ciele, pojawieniu się zmarszczek. Z jednej strony oglądamy coraz więcej naturalności. Kate Winslet w serialu „Mare z Easttown” z pełną pewnością siebie pokazuje się jako nieupiększoną, „normalną” kobietę ze zmarszczkami, niedoskonałościami i fałdkami na ciele[17]. Z drugiej strony należy zauważyć, że obserwujemy obecnie proces odwrotny – w zatrważającym tempie rośnie ilość wykonywanych zabiegów medycyny estetycznej. W dodatku u coraz młodszych osób. Boimy się starości, boimy się zmian na twarzy i ciele, za wszelką cenę chcemy je ukryć. W ostrzykiwaniu się botoksem i kwasem hialuronowym nie ma nic złego, jednak obecnie dążymy do totalnego zakrzywienia tego, co jest standardem. Można stwierdzić, że te dwa przeciwstawne trendy zbiegają się ze sobą, jednak ten odmładzania się i poprawiania wyglądu wydaje się bardziej oddziaływać na społeczeństwo. A przecież każda zmarszczka na twarzy to ślad po uśmiechach, grymasach, po wzlotach i upadkach. Czy chcemy zmazać z naszych twarzy całą naszą przeszłość?
Starość nie radość
Poprzednie akapity pokazują, że starość nie musi być przeszkodą w realizacji siebie i próbowaniu nowych rzeczy. Nie oznacza to jednak, że jest to standard. We wspomnianym filmie dokumentalnym DJ Vika w jednej scenie samodzielnie wiesza firankę, a w drugiej opowiada, jak po kąpieli nie była w stanie o własnych siłach wyjść z wanny. Jako że mieszka sama, nie było nikogo, kto by jej w tym pomógł[18]. Helena Norowicz ze swoją sprawnością i gibkością cyrkowej akrobatki mierzy się z problemami z sercem, które nie pozwalają jej na taką aktywność zawodową jak kiedyś[19]. Starsze osoby borykają się z licznymi problemami i wykluczeniem. Oczywistą przeszkodą w pewnym wieku staje się zdrowie, organizm z wiekiem się wyczerpuje. Rozwój nowych technologii jest tak dynamiczny, że nawet młodszemu pokoleniu ciężko nad nim nadążyć. Wykluczenie technologiczne seniorów stanowi spory problem.
Przede wszystkim jednak seniorzy coraz częściej czują się po prostu samotni. Co dwudziesty osiemdziesięciolatek nigdy nie wychodzi z domu, tylko co trzeci ma codzienny kontakt – choćby telefoniczny – z innymi ludźmi. Trzech na dziesięciu seniorów przyznaje, że nie ma nikogo, z kim mają bliski, serdeczny i regularny kontakt – tak wypowiedział się Igor Marczak, wiceprezes zarządu SeniorApp w wywiadzie dla „Wyborczej”[20]. Brak kontaktu z bliskimi sprawia, że taki człowiek przestaje czuć się potrzebny, a przy ewentualnym kontakcie okazjonalnym czuje się utrudnieniem, przeszkodą. W ciągu ostatnich 10 lat zaobserwowano gwałtowny wzrost samobójstw właśnie wśród seniorów[21]. Wiadomym jest, że żyjemy coraz szybciej i brak nam wiecznie czasu. Warto jednak zdać sobie sprawę z tego, że sami znajdziemy się kiedyś w tym miejscu. Co więcej, patrząc na wydłużającą się długość życia – spędzimy w tym stanie trochę więcej lat. Możemy śladami DJ Viki czy starszych pań z Japonii na długo pozostawać młodymi duchami w starych ciałach. Nic nie zastąpi nam jednak kontaktu z drugim człowiekiem. Pielęgnujmy relacje, bo bez nich możemy nigdy nie dojść do tego miejsca.
Na styku pokoleń
Coraz więcej starszych osób uczy się żyć jak my. Korzystać z social mediów czy z aplikacji supermarketów. Ci, którzy jeszcze mogą sobie na to pozwolić, dostosowują się do naszego świata, żeby im i nam żyło się lepiej. Jako młodzi ludzie też możemy wejść w ich buty i spróbować dostosować się do nich. Żadne pokolenie nie powinno diametralnie zmieniać tego, co je definiuje, ale możemy uczyć się od siebie wzajemnie. I o tym jest właśnie dialog międzypokoleniowy. Bo to w końcu starsza osoba ma za sobą kamienie milowe, doświadczenia trudne i piękne, sukcesy, porażki. Młodsze pokolenie może z tego przecież czerpać!
Koniec końców – też znajdziemy się kiedyś w tym punkcie. Być może w momencie jak będziemy się starzeć, badanie Eurobarometru jako granicę „starości” wskaże 80 lat. Prawdopodobnie naszemu pokoleniu na starość będzie łatwiej dostosować się do coraz to nowszych nowinek technologicznych. Może będziemy dumnie nosić na głowie siwiznę. Miło jednak już teraz starzeć się w świecie, w którym osoba starsza jest zauważana przez otoczenie. W którym ma prawo rozpocząć nowe życie, nowy związek czy zwyczajnie nic nie zmieniać. Stwórzmy społeczeństwo, w którym nie będziemy bali się starzeć.
[1] Sytuacja osób starszych w Polsce, „GUS”, Warszawa, Białystok 2022.
[2] Specjalne badanie Eurobarometr 378 – Aktywne starzenie się, Directorate-General for Communication, 8 grudnia 2014, https://data.europa.eu/data/datasets/s1002_76_2_ebs378?locale=pl, [dostęp: 24.11.2024].
[3] J. Walczyk, Mam 60 lat i denerwuje mnie słowo „senior”. Przecież nie musimy wszystkiego nazywać, „Wyborcza”, 27 czerwca 2024, https://lodz.wyborcza.pl/lodz/7,35136,31090647,czy-60-lat-to-starosc-oczywiscie-ze-nie-bo-to-kolejne-zyciowe.html, [dostęp: 24.11.2024].
[4] Uniwersytety trzeciego wieku w roku akademickim 2021/2022, „GUS”, Warszawa, Gdańsk 2023.
[5] Fundacja Porozumienie Bez Barier, FPBB Mamy całe życie do opowiedzenia… Oswajanie Starości, „YouTube”, 18 grudnia 2019, https://www.youtube.com/watch?v=WmeNJAsViYo, [dostęp: 24.11.2024].
[6] Ł. Pilip, Mądra Babcia: W bycie babciami jesteśmy wrabiane. Ale mamy wpływ na to jak będziemy babciować, „Wysokie Obcasy”, 21 stycznia 2023, https://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/7,53662,29372373,madra-babcia-nie-chcialam-byc-influencerka-to-samo-przyszlo.html, [dostęp: 24.11.2024].
[7]zycie_zaczyczna_sie_po_90, „Instagram”, https://www.instagram.com/zycie_zaczyna_sie_po_90/, [dostęp: 24.11.2024].
[8] M. Stroka-Ferlicka, Będę tańczyła do 100. urodzin, jeśli dożyję. 70-letnie Japonki tańczą breakdance [galeria zdjęć], „Wyborcza”, 26.06.2024, https://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/56,163229,31095639,bede-tanczyla-do-100-urodzin-jesli-dozyje-70-letnie-japonki.html, [dostęp: 24.11.2024].
[9] Parada Seniorów wróci w 2024 roku, „Fundacja Zaczyn”, https://zaczyn.org/parada-seniorow-wroci-w-2024-roku/. Ostatnia parada odbyła się w 2019 roku. W 2024 miała zostać reaktywowana, nie znaleziono jednak żadnej relacji świadczącej o tym jakoby ta faktycznie się odbyła.
[10] A. Mrowińska, Helena Norowicz: Zostałam modelką w wieku 80 lat. Nigdy nie czułam się do końca ukształtowana, „Wysokie Obcasy”, 1.06.2020, https://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/7,152731,25405213,helena-norowicz-wysiedze-w-szpagacie-kilka-minut.html, [dostęp: 24.11.2024].
[11] P. Łącki, „Błogosławieni mężczyźni między niewiastami” – dlaczego tak mało mężczyzn jest aktywna po 60-tce?, „Psycholog dla Seniora”, 26 listopada 2019, https://psychologdlaseniora.pl/artykuly/dlaczego-tak-malo-mezczyzn-jest-aktywnych-po-60-tce/, [dostęp: 2.12.2-24].
[12] Uniwersytety trzeciego wieku w roku akademickim 2021/2022, op.cit. s.10.
[13]M. Woźnicki, Jan Morawiec. 83-letni mistrz świata w maratonie biega 240 km w miesiącu, „Wyborcza Łódź”, 24.08.2015, https://lodz.wyborcza.pl/lodz/7,35136,18618735,jan-morawiec-83-letni-mistrz-swiata-w-maratonie-biega-240-km.html [dostęp: 2.12.2024].
[14] Aleksander Doba nie żyje, „TVN 24”, 23 lutego 2021, https://tvn24.pl/polska/aleksander-doba-nie-zyje-podroznik-mial-74-lata-st5027473, [dostęp: 2.12.2024].
[15] M. Redzisz, Helena Norowicz: Dawniej ludzie patrzyli na mnie jak na dziwadło. Wszystko się zmieniło, kiedy osiwiałam, „Wysokie Obcasy”, 16 września 2021, https://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/7,152731,27576280,mozna-osiwiec.html, [dostęp: 25.11.2024].
[16] E. Logan, 22 Celebrities With Gray Hair Who Are Fully Embracing the Look, “Glamour”, 8 lipca 2024, https://www.glamour.com/gallery/celebrities-gray-hair [dostęp: 25.11.2025].
[17] M. Dowd, Kate Winslet has no filter, “New York Times”, 31 maja 2021, https://www.nytimes.com/2021/05/31/style/mare-of-easttown-kate-winslet.html, [dostęp: 25.11.2024].
[18] Film Vika, reż. Agnieszka Zwiefka. Dostępny na platformie Max.
[19] A. Mrowińska, „Starość w niczym mi nie przeszkadza”. Jak Helena Norowicz, rocznik 1934, flirtuje z czasem, Wysokie Obcasy, 4 kwietnia 2024, https://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/7,53662,30849798,starosc-w-niczym-mi-nie-przeszkadza-jak-helena-norowicz.html, [dostęp: 25.11.2024].
[20] A. Urazińska, Samotni, rzadko wychodzą z domu, nie umieją prosić o pomoc. Smutne wnioski z badania jakości życia seniorów, „Wyborcza Łódź”, 24 grudnia 2021, https://lodz.wyborcza.pl/lodz/7,35136,27915236,polscy-seniorzy-czuja-sie-aktywni-gdy-czasem-wyjda-na-spacer.html, [dostęp: 25.11.2024].
[21] R. Grześkowiak, „Beze mnie będzie wam lepiej”. Gwałtowny wzrost samobójstw wśród osób starszych, „Wyborcza”, 12 listopada 2023, https://lodz.wyborcza.pl/lodz/7,35136,30382872,samobojstwa-wsrod-seniorow-to-juz-epidemia-na-starosc-wszyscy.html, [dostęp: 25.11.2024].